30 +1 βιβλία για την Ιστορία, την κοινωνία, τη μάχη των ιδεών

 Ιδέες, ζωές, αναρχία κι επανάσταση 

Η ιστορία των ιδεών σύμφωνα με τον Κουέντιν Σκίνερ είναι πληρέστερη όταν συνδυάζεται με τον βίο των διανοητών. Στο βιβλίο του Ζακ Ζυλιάρ Σιμόν Βέιλ (μτφρ. Τεύκρος Μιχαηλίδης, Πόλις) εφαρμόζεται απόλυτα αυτή η προτροπή του Σκίνερ. Από κοινού με την πολυκύμαντη δράση της αναρχοσυνδικαλίστριας και αγωνίστριας στον Ισπανικό εμφύλιο Σιμόν Βέιλ μας παρουσιάζεται και η άλλη πλευρά της. Οι φιλοσοφικές της ιδέες, οι οποίες καθόλου δεν ήταν λιγότερο αναγνωρίσιμες και σημαντικές από τον βίο της. Εξάλλου η Βέιλ ήταν πρόδρομος των αναλυτών του φαινομένου του ολοκληρωτισμού, αλλά και προς το τέλος της σύντομης ζωής της (1909–1943), αυτό το ανήσυχο πνεύμα, προσέγγισε τον χριστιανισμό, απορρίπτοντας όμως τον Θεό της οργής και της εκδίκησης της Παλαιάς Διαθήκης.

Μια που μιλάμε όμως για το αναρχικό κίνημα δεν πρέπει να παραβλέψουμε δυο ακόμη σημαντικά βιβλία για την ιστορία του αναρχισμού. Και τα δυο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Το ένα είναι του αναρχικού Μάρει Μπούκτσιν, ιδιαίτερα γνωστού ως ιστορικού του αναρχικού κινήματος στην Ισπανία του Εμφυλίου Πολέμου. Εδώ στο Η Τρίτη Επανάσταση, Λαϊκά κινήματα στην επαναστατική εποχή (μτφρ. Κώστας Κουρεμένος) εμπλουτίζει την ιστορική αφήγηση της πορείας των ηττημένων της Γερμανικής Επανάστασης του '18, της Ουγγρικής και Αυστριακής την ίδια μεταπολεμική περίοδο, αλλά και καταθέτει μια ακόμη συγκινητική περιγραφή του αγώνα των ισπανών αναρχικών, των ουτοπιών αλλά και των συμβολών τους στη δημοκρατία. Το άλλο είναι το έργο του Μαξ Νεττλάου Ιστορία της Αναρχίας (μτφρ. Σύλβια Παπαδοπούλου, Μάκης Κορακιανίτης), με το οποίο η Αλεξάνδρεια εγκαινιάζει μια νέα σειρά με τίτλο «Ελευθεριακή Σκέψη». Αναρχικό κίνημα και αναρχικοί μέσω της γραφής του Νεττλάου προσφέρουν ένα απολαυστικό αλλά και πολύτιμο βιβλίο. 

 Η Δημοκρατία στο ντιβάνι 

Και αν η ιστορία των ιδεών έχει να μας δώσει αυτά τα σημαντικά έργα, δεν μπορούμε να παραπονιόμαστε και για βιβλία που μιλούν για την κρίση της Δημοκρατίας. Σημερινή και παλαιότερη. H Σαντρίν Μπωμ μας εισαγάγει με προσοχή στις αποχρώσεις μιας διαμάχης για τη σχέση κράτους και δικαίου όπως αυτή αποτυπώνεται στο έργο του μεγάλου βιεννέζου νομικού, του Χάνς Κέλσεν. Στο Χανς Κέλσεν - Συνηγορία υπέρ της δημοκρατίας (μτφρ. Βασίλης Βουτσάκης, Πόλις) διαβάζουμε για πράγματα που χρειαζόμαστε επειγόντως και στην Ελλάδα. Την ανάγκη δηλαδή το κράτος να μην υπερκαθορίζει το δίκαιο, αλλά να αποτελεί το εκτελεστικό του όργανο. Διαφορετικά θα σταθούμε όπως ο Κάρλο Γκάλι μπροστά στην Αμηχανία της δημοκρατίας (μτφρ. Περικλής Δημητρολόπουλος, Πόλις), η οποία αναζητεί νέους δρόμους υπεράσπισής της αντιμετωπίζοντας τη σημερινή κρίση της πολιτικής και της νομιμοποίησης των πολιτικών κομμάτων και συστημάτων. Τέλος έρχεται η γνωστή γαλλίδα φιλόσοφος Μυριάμ Ρεβώ ντ’ Αλλόν για να μας δείξει μέσα από το έργο των Λα Μποεσί, Φουκώ και Κλωντ Λεφόρ το Γιατί δεν αγαπάμε τη δημοκρατία (μτφρ. Μιχάλης Πάγκαλος, Εστία) και πώς η νεωτερική δημοκρατία χάνει το «σώμα» της. Είναι δεδομένο ότι η δημοκρατία είναι κάτι παραπάνω από μια νομικο-πολιτική μορφή που συναρμολογεί διαφορετικά συστήματα εξουσιών. Δημοκρατική κοινωνία όμως σημαίνει και «διάλυση των σταθερών της βεβαιότητας». Και όσο βαθαίνει η αβεβαιότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης και αυτό αποκορυφώνεται με την επικράτηση του νεο-φιλελευθερισμού, τόσο περισσότερο οι άνθρωποι δεν επιθυμούν να αγαπούν τη δημοκρατία, ισχυρίζεται η συγγραφέας.

Και αν δεν αγαπάμε τη δημοκρατία, ίσως γι’ αυτό υπεύθυνη να είναι και η αναλυόμενη με εξαιρετικό τρόπο από τον Άλμπερτ Χίρσμαν Αντιδραστική ρητορική (μτφρ. Κώστας Σπαθαράκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Η αντιδραστική ρητορική χρησιμοποιεί τρία επιχειρήματα για να αμφισβητήσει κάθε πιθανότητα κοινωνικών αλλαγών. Το πρώτο επιχείρημα είναι αυτό του αντίστροφου αποτελέσματος. Κάθε επαναστατική δράση έχει πάντα αντίστροφο αποτέλεσμα από τις αρχικές προθέσεις. Κλασικό παράδειγμα, λένε, η Γαλλική Επανάσταση. Το δεύτερο επιχείρημα είναι αυτό της ματαιότητας. Ό,τι και να κάνει ο ανθρώπινος παράγοντας, τίποτα δεν αλλάζει την προκαθορισμένη πορεία των πραγμάτων. Αφορά την ανάπτυξη της Δημοκρατίας. Το τρίτο επιχείρημα είναι αυτό της διακινδύνευσης. Αυτό αποκλείει κάθε μεταρρύθμιση στο όνομα ότι αυτή θέτει σε κίνδυνο τα μέχρι τότε επιτεύγματα. Κλασικό παράδειγμα, η αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας.

 Ελληνική κρίση, Αριστερά και Λαϊκισμός 

Λείπει όμως ο Μάρτης από τη Σαρακοστή; Όχι βεβαίως, έτσι και δεν απουσιάζουν βιβλία για την ελληνική κρίση, αλλά και για τη θέση και το ρόλο της Αριστεράς σ’ αυτή την κρίση. Η αγωνία της Αριστεράς βρίσκει θέση είτε στον μετριοπαθή λόγο του Νικόλα Σεβαστάκη στο Τα φαντάσματα του καιρού μας (Πόλις), όπου ο πολιτικός επιστήμονας απαντά στο αν ισχύει ακόμη ο διαχωρισμός Αριστερά-Δεξιά και για τη σύνδεση της μετριοπαθούς Αριστεράς με τον φιλελευθερισμό, είτε στην πρόταση του Γιώργου Σωτηρέλη Ποια Αριστερά - Ανιχνεύοντας την προοδευτική ταυτότητα στην Ευρώπη της κρίσης (Πόλις) για μια νέα Αριστερά συνεργασίας σοσιαλδημοκρατών, ευρωκομμουνιστών και ριζοσπαστών αριστερών. Μια ρηξικέλευθη, δημοκρατική και πλουραλιστική Αριστερά, όπως την σκιαγραφεί ο συνταγματολόγος.

Αν όμως η κρίση και η Αριστερά είναι ο Μάρτης στη Σαρακοστή, το ζήτημα του λαϊκισμού είναι ο Απριλομάης στο Πάσχα. Εδώ έχουμε το Τι είναι ο λαϊκισμός (μτφρ. Δημήτρης Η. Αντωνίου, Πόλις) του Γιαν Βέρνερ Μύλερ και το Λαϊκισμός - Μια συνοπτική εισαγωγή (μτφρ. Ελένη Κοτσυφού, Επίκεντρο) των Κας Μούντε και Κριστόμπαλ Ροβίρα Καλτβάσερ. Δύο μελέτες που από συγκλίνοντες αλλά και αποκλίνοντες δρόμους θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τι είναι ο λαϊκισμός μακριά από δογματικές και μονομερείς προσεγγίσεις.

Και πώς θα κρατήσουμε την Ελλάδα στο ευρώ μέσα σ’ αυτό το λαϊκιστικό ορυμαγδό; Σ’ αυτό το ερώτημα αναλαμβάνει να μας απαντήσει ο καθηγητής Πάνος Καζάκος στο βιβλίο του Η δραχμή δεν (θα) είναι η λύση (Επίκεντρο). Επιστροφή στη δραχμή σημαίνει ακόμα μεγαλύτερο βύθισμα στην ύφεση. Επιστροφή στη δραχμή σημαίνει διαιώνιση του φαύλου κύκλου υποτιμήσεων – πληθωρισμού – υποτιμήσεων. Σημαίνει πτώση των εισοδημάτων και αύξηση της ανεργίας, των ανισοτήτων, των ταξικών συγκρούσεων. Όσοι ακόμη έχουν αυταπάτες, ας διαβάσουν αυτό το βιβλίο. 

Από την πλευρά του ο Έντσο Τραβέρσο στο Αριστερή Μελαγχολία (μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου) καταγράφει το πολυσυζητημένο, αλλά ανεξάντλητο θέμα της μνήμης των ηττημένων επαναστάσεων και κυρίως των ηττημένων επαναστατών. Η αριστερή μελαγχολία είναι στενά συνδεδεμένη με αγώνες και ελπίδες, ουτοπίες και επαναστάσεις, αλλά και με μεγάλες αποτυχίες. Η πτώση του κομμουνισμού έθαψε αφενός την απλοϊκή τελεολογία της εξασφαλισμένης προόδου, αλλά κυρίως καταπλάκωσε τις αφηγήσεις της χειραφέτησης που συνδέονταν μαζί του. Βιβλίο που από τους πίνακες του Κουρμπέ μάς ξεναγεί στις σοβιετικές αφίσες κι από εκεί μας τοποθετεί σε κινηματογραφικές αίθουσες για να παρακολουθήσουμε ταινίες του Αϊζενστάιν, του Αγγελόπουλου ή του Κεν Λόουτς. Αυτό το βιβλίο δεν θα μπορούσε να είναι αδιάφορο για κανέναν που ακόμη τον ενδιαφέρει η Αριστερά.

Από την άλλη, ο Πολωνός νομπελίστας Τσέσλαβ Μίλος στην Αιχμάλωτη σκέψη (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Παπαδόπουλος) μας εξηγεί γιατί η «αριστερή μελαγχολία» συνδέθηκε με το πιο ολοκληρωτικό καθεστώς όλων των εποχών, τον σοβιετικό κομμουνισμό. Ο Μίλος χρησιμοποιεί τον όρο Μούρτι-Μπινγκ για να ονομάσει ένα χάπι που όποιος το έπαιρνε κατακτούσε τη γαλήνη και την ευτυχία παρά τον ολοκληρωτισμό που απλωνόταν γύρω του. Αλλά υπήρχε και το Κετμάν που συνέθετε ένα τρόπο σκέψης και υποταγής των διανοουμένων στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Εδώ, αφού περιγράψει τον σταλινισμό με τον όρο Νέα Πίστη και τον Ιστορικό και Διαλεκτικό Υλισμό με τον όρο Μέθοδο, υποστηρίζει ότι οι διανοούμενοι της εποχής προσαρμόζονταν σ’ αυτά λαμβάνοντας και το χάπι Μούρτι-Μπινγκ και ακολουθώντας τη σκέψη του Κετμάν της υποταγής. Αξεπέραστη πραγματεία για τον χαρακτήρα και την προσαρμοστικότητα κάποιων διανοούμενων στον ολοκληρωτισμό.

 Η Ιστορία δεν απουσιάζει ποτέ 

Δεν θα μπορούσε να υπάρξει καταγραφή στην οποία να απουσιάζουν βιβλία ιστορίας που ξυπνούν το ενδιαφέρον στους πάντες. Ο γνωστός ιστορικός Άντονυ Μπίβορ, πολυμεταφρασμένος στα ελληνικά, καταγράφει στο Αρδέννες 1944 - Το τελευταίιο στοίχημα του Χίτλερ (μτφρ. Πέτρος Τσαλπατούρος, Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης) την τελευταία προσπάθεια του ναζιστικού τέρατος να προελάσει μέσα από τα φαράγγια των Αρδεννών για να διασπάσει τις δυνάμεις των Συμμάχων και να νικήσει στο Δυτικό Μέτωπο, ώστε απρόσκοπτα στη συνέχεια να επιτεθεί στο Ανατολικό. 16 Δεκεμβρίου 1944 ξεκινά η μάχη των Αρδεννών, που στην αρχή φαίνεται να αιφνιδιάζει τους Συμμάχους, ευτυχώς όμως όχι για πολύ. 

Ο Ιάν Κέρσο στο Στην κόλαση των δυο πολέμων Ευρώπη, 1914- 1949 (μτφρ. Ελένη Αστερίου, Αλεξάνδρεια) συνδυάζει στην ανάλυσή του την ιστορία των δύο πολέμων. Ξεκινά με σύντομη ανασκόπηση της Ευρώπης τις παραμονές της πρώτης καταστροφής της. Ακολουθούν τα κεφάλαια στα οποία περιγράφονται οι συγκρούσεις, η βραχεία ανάκαμψη και η επακολουθήσασα Μεγάλη Ύφεση. Αποτέλεσμα της οποίας ήταν η γέννηση και η άνοδος των ολοκληρωτισμών.

Αλλά ο Άντριου Τ. Γουίλιαμς μας πάει στις Μεγάλες δίκες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (μτφρ. Ελένη Αστερίου, Μεταίχμιο). Διαβάζει και αναλύει πρακτικά, δικογραφίες, μαρτυρίες και προσπαθεί να απαντήσει με σεβασμό στη λεπτομέρεια αλλά και στην ουσία στο κατά πόσο αποδόθηκε τελικά δικαιοσύνη ή μήπως ιδιαίτερα μετά το 1948 επικράτησαν πολιτικές σκοπιμότητες όσον αφορά τις καταδίκες των ναζί. Όσοι προσπάθησαν να αποδώσουν δικαιοσύνη μπορούν να αισθάνονται δικαιωμένοι ή μήπως εκτός από τη δίκη της Νυρεμβέργης υπάρχουν δικαστικά κενά σε κάποιες άλλες, δήθεν δευτερεύουσες δίκες; Οι απαντήσεις στο βιβλίο.

Το βιβλίο του Γιάννη Α. Μάζη Ίων Δραγούμης, ο ασυμβίβαστος (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, πρόλογος Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, Μεταίχμιο) παρακολουθεί τη ζωή και το τραγικό τέλος του διανοούμενου Ίωνα Δραγούμη. Αυτός δολοφονήθηκε από βενιζελικούς την επομένη της απόπειρας κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου, την 31η Ιουλίου 1920. Πνεύμα υψηλό, ανήσυχο, δύσκολα κατατάξιμο σε κουτάκια, αλλά και με μεγάλες αντιφάσεις. Με μεγαλύτερη την εκ μέρους του ιδεολογική προσέγγιση του φασισμού – κάτι που δεν απέφυγαν πολλοί διανοούμενοι της εποχής.

Θα ήταν παράλειψη να μη αναφερθούμε και στην επανέκδοση σε  νέα μετάφραση του κλασικού έργου του Στίβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός Πολιτισμός (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Μεταίχμιο). Μια ιστορία έντεκα αιώνων κατά τη διάρκεια της οποίας ο πολιτισμός (εκπαίδευση, λογοτεχνία, τέχνη) έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο στη συγκρότηση της βυζαντινής Αυτοκρατορίας και επηρέασε τη διοίκηση, τη θρησκεία, τον στρατό, το εμπόριο και τη ζωή στην πόλη και στην ύπαιθρο των κατοίκων του Βυζαντίου. Βιβλίο οδηγός για πολλές μεταγενέστερες ιστορίες του Βυζαντίου. Και φυσικά και το βιβλίο του Κωστή Καρπόζηλου Κόκκινη Αμερική (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) στο οποίο καταγράφεται η ιστορική παρουσία των ελλήνων κομμουνιστών στις ΗΠΑ από το 1900 έως το 1956 και η παράδοξη εκ πρώτης όψεως σύνδεση και συνεργασία τους με τους φιλελεύθερους κατά την περίοδο του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Υπάρχει όμως και η σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ο Στάθης Καλύβας αναλαμβάνει να καταθέσει κείμενα και άρθρα του που μας δείχνουν Πού είμαστε και πού πάμε (Μεταίχμιο). Με το γνωστό κοφτερό του λόγο που πάντα σηκώνει συζητήσεις, διαφωνίες και συμφωνίες. Ο ίδιος μαζί με τον Νίκο Μαραντζίδη συνεχίζουν τη συζήτηση που ξεκίνησε με το βιβλίο τους Εμφύλια Πάθη, 23 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο (Μεταίχμιο) με το 2 νέες ερωτήσεις και απαντήσεις για τον εμφύλιο (Μεταίχμιο). Αν ισχυριστούμε ότι η φωτιά που είχαν ανάψει οι πρώτες 23 ερωτοαπαντήσεις είχε σβήσει –που δεν είχε σβήσει– εδώ οι δυο πολιτικοί επιστήμονες την ανάβουν εκ νέου. 

 Μνήμη: Θεσσαλονίκη, Άουσβιτς, Βερολίνο 

Τη συγκλονιστική όσο και αποτρόπαιη ιστορία των πολύ μικρών παιδιών (έως 5 χρόνων) των Εβραίων της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στο Άουσβιτς προσπαθεί και καταφέρνει να καταγράψει, με μεθοδική εργασία και κόπο, η δικηγόρος και ιστοριογράφος Στέλλα Σάλεμ στο βιβλίο της Τα χαμένα παιδιά της Θεσσαλονίκης (Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης - University Studio Press). Πρόκειται για τον πρώτο τόμο, με τον υπότιτλο Τα παιδιά που δεν φόρεσαν το άστρο, ενώ θα ακολουθήσει ένας δεύτερος τόμος για τα παιδιά ηλικίας από 5 έως 9 ετών. Το βιβλίο είναι, σε ένα μεγάλο μέρος του, προσκλητήριο νεκρών, αφού όπως είναι γνωστό, από το 1943 που ξεκίνησε η μεταφορά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, όπως κι εκείνων της Ανατολικής Ευρώπης, προς το Άουσβιτς, η πρακτική στο περιβόητο στρατόπεδο θανάτου ήταν τα πολύ μικρά παιδιά να πηγαίνουν κατευθείαν στους θαλάμους αερίων, συχνά μαζί με τις μητέρες τους. Έτσι, τα παιδιά αυτά (που συχνά ήταν κυριολεκτικά μωρά) δεν έχουν καταγραφεί ποτέ, κι επισήμως, μετά και την καταστροφή από τους ναζί του εβραϊκού ληξιαρχείου της Θεσσαλονίκης, ήταν μια «τρύπα» στην ζοφερή ιστορία της πόλης, ένα τεράστιο κενό μνήμης που έρχεται να καλύψει σήμερα το βιβλίο και η έρευνα της κυρίας Σάλεμ.

Μάχη ενάντια στην λήθη, επικεντρωμένη σε μια περίπτωση, είναι και το βιβλίο της δημοσιογράφου Κατερίνας Οικονομάκου που επιχειρεί, μέσα από μια δύσκολη έρευνα που μας την εκθέτει βήμα βήμα, να ανασυστήσει τη ζωή του ελληνικής καταγωγής αρχιψάλτη συναγωγής του Βερολίνου Εστρόγκο Ναχάμα, γνωστού και ως Ο τραγουδιστής του Άουσβιτς (Καπόν 2017), επιζήσαντα των στρατοπέδων (ίσως και λόγω της καλλιφωνίας του) ο οποίος διέπρεψε στην μεταπολεμική βερολινέζικη ζωή, κρατώντας στη σκιά την προγενέστερη ζωή του. Μια σπάνια ιστορία, όπου η λήθη που επιβάλλεται από τις αδυσώπητες δυνάμεις της Ιστορίας συναντά τη λήθη που επιβάλει το άτομο στον εαυτό του, για διάφορους, ώς έναν βαθμό αδιευκρίνιστους λόγους.

Ο αγώνας ενάντια στην λήθη, καθώς κι η αναζήτηση ψυχικής ισορροπίας κι ευτυχίας ανάμεσα στα κενά της προσωπικής και συλλογικής Ιστορίας, βρίσκεται στον πυρήνα και του συγκινητικού βιβλίου της Άντζης Σαλταμπάση με τον λακωνικό τίτλο Μπερλίν (Πόλις 2017). Κινούμενη ανάμεσα στο δοκίμιο, τη δημοσιογραφική έρευνα και την αυτομυθοπλασία, η Σαλταμπάση, που έζησε για χρόνια στο Βερολίνο με έλληνα εβραίο σύζυγο και παιδιά, περιγράφει σε μια πρώτη ανάγνωση πώς βιώνει η ίδια την παρουσία-απουσία του Ολοκαυτώματος στην πόλη, μέσα από την καθημερινότητά της, στην επαφή της με βιωμένους τόπους μνήμης. Η αγωνία που της δημιουργείται την προτρέπει να «σκάψει» βαθύτερα, αλλάζοντας το βλέμμα της απέναντι στην πόλη και στους ανθρώπους της, εναπομείναντες Εβραίους και Γερμανούς, ανατέμνοντας με ευαισθησία μια δύσκολη συνύπαρξη, φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι το σημαντικότερο είναι να καταφέρει κανείς να δώσει στις σκιές της Ιστορίας την ανθρώπινη υπόσταση που τους στερήθηκε, να αφεθεί να «σκοντάψει» πάνω στα απομεινάρια της ύπαρξής τους. 

 Η Τουρκία δεν είναι μόνο γείτονας 

Δυο βιβλία για την Τουρκία του Ερντογάν όχι μόνο επίκαιρα αλλά και πολύ σημαντικά. Το Μας συνέλαβαν! (μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, Κριτική) του τούρκου δημοσιογράφου Τζαν Ντουντάρ που συνελήφθη επειδή αποκάλυψε τα κανάλια παράδοσης όπλων από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες στην Συρία και ο οποίος αντί να διαλέξει να σιωπήσει με αντάλλαγμα την ελευθερία του διάλεξε να μιλήσει με κόστος πάλι την ελευθερία του.

Η αγάπη για την ελευθερία και όχι ο φόβος από αυτήν είναι το πνεύμα που διαπνέει και το δεύτερο βιβλίο της Ετζέ Τεμελκουριάν Τουρκία, παραφροσύνη και μελαγχολία (μτφρ. Ελένη Παξινού – Μαρία Παξινού, Καστανιώτης). Ένα αφήγημα που σε καθηλώνει σε μια Τουρκία που οδεύει ολοταχώς, αν δεν βρίσκεται ήδη στρογγυλοκαθισμένη, προς ένα ερντογανικό αυταρχισμό. Μια πολύ θαρραλέα –λαμβανομένων υπόψη των τουρκικών συνθηκών– κατάθεση ψυχής, αλλά και ένας πολιτικός καταπέλτης κατά του Ερντογάν. 

 Η Ρωσία χθες και σήμερα 

Και όταν λέμε Ρωσία του χθες εννοούμε αυτήν του Στάλιν, του ολοκληρωτισμού, των στρατοπέδων συγκέντρωσης, των Γκουλάγκ, όπως μας τα περιγράφει ο εβραίος Λεβ Κονσόν ο οποίος κατέβηκε στον Άδη αυτών των στρατοπέδων. Στο Γράμματα από τα Γκουλάγκ (μτφρ. Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, Επίκεντρο) υπάρχει Αποκάλυψη, αλλά δεν υπάρχει καμία συγχώρεση, από τη στιγμή που το θεϊκό σταλινικό καθεστώς σε έβαζε στους ανεπιθύμητους. Ζούμε σ’ ένα καθεστώς τέρας. Αλλά μια που μιλάμε για τέρατα, η Ροουζμαρύ Σάλλιβαν στο Η κόρη του Στάλιν - Η απίστευτη ζωή της Σβετλάνα Αλιλούγεβα (μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, Πατάκης) καταγράφει τη ζωή της κόρης του Στάλιν. Η προσωπική τραγωδία της Σβετλάνας Αλιλούγεβα, η οποία έχασε όλους και όλα όσα αγαπούσε, εκτυλίσσεται στο φόντο της τραγωδίας όχι μόνο των συγγενικών της προσώπων, αλλά και του ρώσικου λαού. Μια γυναίκα, που αν και ήταν το πιο κοντινό πρόσωπο στο τέρας που λεγόταν Στάλιν, δεν κατόρθωσε να έχει μια ανέμελη και ευχάριστη ζωή.

Υπάρχει όμως και η Ρωσία του Πούτιν. Ο Αρκάντι Οστρόφσκι στο Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας (μτφρ - πρόλογος Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, Επίκεντρο) μας εισαγάγει, χωρίς όμως να επιβάλλει τα συμπεράσματά του, στο πώς η Ρωσία που ήλπιζε στην ελευθερία επί Γκορμπατσόφ κατέληξε στην πουτινική ανελεύθερη Ρωσία των φτωχών. Για να το δείξει αυτό καταφεύγει στις βαθιά ριζωμένες και πανίσχυρες παραδόσεις της χώρας, αλλά και στον χειραγωγικό ρόλο της σύγχρονης ρωσικής τηλεόρασης και των ανθρώπων της καθώς και στο πώς αναδιανεμήθηκε η ιδιοκτησία και η εξουσία των ελίτ.

 Ναυαγοί της φιλοσοφίας 

Θα τελειώσω με ένα βιβλίο το οποίο αποτελεί ξεχωριστή κατηγορία από μόνο του. Είναι το Ναυάγιο με θεατή (μτφρ. Θοδωρής Δρίτσας, Αντίποδες) του εξαιρετικού σύγχρονου φιλόσοφου Χανς Μπλούμενμπεργκ. Αυτός χρησιμοποιεί μια μεταφορά, αυτή του ναυαγού και του θεατή του, για να μας μιλήσει για τον πόνο της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν είναι όμως ο ναυαγός που στέλνει διάφορα μπουκάλια για να ενημερώσει για την κατάστασή του, αλλά είναι τα διάφορα φιλοσοφικά «μπουκάλια» που φτάνουν σ’ αυτόν με μηνύματα από τους Μονταίν, Βολταίρο, Γκαίτε, Σοπενχάουερ, Νίτσε και Μπούκχαρτ, οι οποίοι αναλύουν τη λειτουργία της μεταφοράς στη φιλοσοφική γλώσσα.

Τελικά, η αίσθησή μου είναι πώς τέτοια βιβλία, σαν αυτά που προτείνονται εδώ, μπορούν να ανακουφίσουν ακόμη και τους ναυαγούς της καθημερινής πλήξης.