Αλληγορία για τον γάμο κατά Κάφκα

Η «Κρίση» είναι ένα αρκετά μικρό διήγημα. Όπως συμβαίνει πολύ συχνά σε όσα έργα του Κάφκα η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, έτσι και στην «Κρίση», ο διάλογος εμφανίζει μεγάλη έκταση. Εν προκειμένω ο διάλογος γίνεται μεταξύ του πρωταγωνιστή και του γέρου πατέρα του. Ο Γκέοργκ είναι ένας νέος άνθρωπος, που απ’ ό,τι φαίνεται ακούσια εκτόπισε τον πατέρα του στην οικογενειακή επιχείρηση, της οποίας έχει εδώ και κάποιο καιρό αναλάβει τα ηνία. Ο Γκέοργκ θεωρεί πως αυτό είναι φυσικό, και επίσης πως ο πατέρας είναι καιρός να ξεκουραστεί. Μάλιστα η εν λόγω εξέλιξη δεν είναι καθόλου στο προσκήνιο των σκέψεων του Γκέοργκ, που ετοιμάζεται για τον γάμο του με τη Φρίντα Μπράντεφελντ.

Ο παλιός του φίλος θεωρείται από τον Γκέοργκ ως άτομο που πήρε λάθος δρόμο και δεν τα καταφέρνει στην ξενιτιά. Όμως η θέση του οικονομικά εύρωστου και επιτυχημένου Γκέοργκ είναι δύσκολη, διότι δεν μπορεί απερίφραστα να πει τη γνώμη του στον φίλο του.

Όντως, στο πρώτο μέρος του διηγήματος, ο πατέρας δεν αναφέρεται καθόλου, και ο Γκέοργκ απασχολείται με ένα θέμα που έχει να κάνει σε κάποιο βαθμό με τη μνηστή του, και σε μεγαλύτερο βαθμό με το προσωπικό του παρελθόν: ένας παλιός του φίλος, που μετανάστευσε στη Ρωσία πριν από χρόνια, εξακολουθεί να έχει μαζί του σχέση διά αλληλογραφίας, παρόλο που οι καθεαυτές σχέσεις ανάμεσά τους είναι αρκετά υποτυπώδεις. Ο παλιός του φίλος θεωρείται από τον Γκέοργκ ως άτομο που πήρε λάθος δρόμο και δεν τα καταφέρνει στην ξενιτιά. Όμως η θέση του οικονομικά εύρωστου και επιτυχημένου Γκέοργκ είναι δύσκολη, διότι δεν μπορεί απερίφραστα να πει τη γνώμη του στον φίλο του. Προτίμησε να κρατήσει μια τυπική επαφή. Γι’ αυτό τον λόγο δεν του ανακοίνωσε καθόλου τον αρραβώνα του. Τώρα, όμως, σκέφτεται αν πρέπει να του ανακοινώσει τον επικείμενο γάμο του, στον οποίο θα τον καλέσει – θεωρώντας απίθανο ο φίλος από τη Ρωσία να μπορέσει να έρθει. Το πρώτο μέρος του διηγήματος ολοκληρώνεται με την αμετάκλητη απόφαση του Γκέοργκ να γράψει για αυτό το γεγονός στον παλιό του φίλο, κάτι που το κάνει, και έπειτα πηγαίνει στο δωμάτιο του πατέρα του σκοπεύοντας να μιλήσει στον γέρο άνθρωπο για το γράμμα, τον φίλο, και την απόφαση.

Ο λόγος που ο Γκέοργκ θέλει να κάνει λόγο στον πατέρα για το γράμμα δεν είναι ξεκάθαρος. Το αποτέλεσμα που έχει η αναφορά είναι αναπάντεχο, αφού ο πατέρας του αποκαλύπτει, σταδιακά, πως ξέρει τα πάντα για την υπόθεση, και κατηγορεί ευθέως τον Γκέοργκ πως εξαπάτησε τον φίλο του. Φυσικά προσθέτει πως εξαπάτησε και τον ίδιο τον πατέρα του, δηλαδή ότι, εκμεταλλευόμενος τη σημαντική εξασθένιση των δυνάμεων του πατέρα όταν πέθανε η μητέρα του Γκέοργκ, ο υιός του πήρε τη θέση του, και τώρα παρουσιάζεται στον κόσμο ως ο υπαίτιος για την επιτυχία της οικογενειακής επιχείρησης – ενώ όλα στηρίζονταν, και όλα συνεχίζουν να οφείλονται, στον μόχθο του πατέρα. Όλον αυτόν τον καιρό ο πατέρας του έπαιζε θέατρο, περιμένοντας –όπως μόνος του δηλώνει– να φτάσει ο Γκέοργκ στο δωμάτιο του και να κάνει ειδικά λόγο για τον φίλο στη Ρωσία. Η τελική συνέπεια είναι η ρήξη, και η καταδίκη του Γκέοργκ από τον πατέρα του σε θάνατο δια πνιγμού – μια απόφαση που ο Γκέοργκ δέχεται, και εφαρμόζει.

Mια πιθανή ερμηνεία είναι πως ο Γκέοργκ και ο φίλος του είναι ένα και το αυτό, υπό την έννοια πως ο φίλος αντιπροσωπεύει κάποια στοιχεία που ο Γκέοργκ τα απώθησε – και πήγαν πολύ μακριά, μέχρι τη Ρωσία.

Όμως ένα κομμάτι του διηγήματος μένει ασαφές: αφενός είναι ο λόγος που ο Γκέοργκ πήγε να ανακοινώσει στον πατέρα τι θα κάνει με τον φίλο στη Ρωσία και τι έγραψε στο νέο γράμμα, και αφετέρου ο (σχετικός με τον πρώτο) λόγος για τον οποίο ο πατέρας περίμενε τόσο καιρό ακριβώς αυτή την κίνηση του Γκέοργκ... Μπορεί κανείς, στηριζόμενος στο κείμενο, να υποθέσει πως η σύνδεση που ο πατέρας υποστηρίζει πως έχει με τον φίλο του Γκέοργκ –για την οποία, τελικά, δεν αμφιβάλει και ο υιός του– οφείλεται σε μια άλλου είδους σύνδεση ανάμεσα στον Γκέοργκ και εκείνον τον φίλο: μια πιθανή ερμηνεία είναι πως ο Γκέοργκ και ο φίλος του είναι ένα και το αυτό, υπό την έννοια πως ο φίλος αντιπροσωπεύει κάποια στοιχεία που ο Γκέοργκ τα απώθησε – και πήγαν πολύ μακριά, μέχρι τη Ρωσία. Αυτά τα στοιχεία του έμοιαζαν θνησιγενή (όπως ο φίλος και η τακτική του), αλλά εμφανίζονται ως προσφιλή και αποδεκτά από τον πατέρα του. Μια αρκετά σαφής –αν και ίσως απλουστευτική λόγω της τόσης σαφήνειάς της– ερμηνεία, λοιπόν, είναι εκείνη που είχε δοθεί για ένα άλλο δισυπόστατο σε γνωστό λογοτεχνικό έργο: στον φοιτητή Ναθαναήλ και της μηχανικής κούκλας Ολυμπίας, στον Άνθρωπο της Άμμου του Ε.Τ.Α. Χόφμαν.

Στα «Μπλε Τετράδιά» του, σημειώσεις αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, ο Φ. Κάφκα παρομοιάζει τον γάμο με «μαρτυρικό θάνατο». Στην «Κρίση» ο Γκέοργκ πεθαίνει, πέφτοντας στο νερό από μεγάλο ύψος. Οπότε πεθαίνει μάλλον ακαριαία – για να γλιτώσει, ίσως, τον μαρτυρικό θάνατο που τον περίμενε. Τον γάμο.

Στο δοκίμιο του με τίτλο «Το Ανοίκειο» ο Φρόυντ υποστήριξε πως ο Ναθαναήλ και η Ολυμπία είναι κατά αντίστοιχο τρόπο το ίδιο άτομο, με το πιο υποταγμένο στον πατέρα μέρος (την Ολυμπία· μια άβουλη κούκλα από ξύλο, που όμως παρουσιάζεται από τον «πατέρα» της ως αληθινός άνθρωπος, και έλκει τον Ναθαναήλ) να κρατά μια σημαντική επαφή με το πιο απομακρυσμένο μέρος (τον Ναθαναήλ). Στην «Κρίση» αυτούς τους ρόλους θα έπαιζε ο Γκέοργκ, με την ανεξαρτησία του, και ο φίλος του, με τη θλιβερή του θέση στην ξένη χώρα. Μια τέτοιου είδους ερμηνεία σίγουρα στηρίζεται στην έλξη ανάμεσα στα δύο τμήματα που παρουσιάζονται ως μέρη του ίδιου συνόλου. Μάλιστα στην περίπτωση της «Κρίσης» η έλξη είναι πιο εντυπωσιακή, διότι δεν οφείλεται σε κάποια προφανή αιτία· ενώ στον Άνθρωπο της Άμμου η έλξη είναι ερωτική, στην Κρίση υπάρχει μόνο μια αρκετά υπερβολική αίσθηση ευθύνης του Γκέοργκ, η οποία και πάλι δεν συμβαδίζει με την πρακτική που ακολούθησε απέναντι στον φίλο του· αφήνοντάς τον χωρίς νέα που θα τον ενέπλεκαν στις υποθέσεις του Γκέοργκ – ή που έστω θα του έδιναν τη δυνατότητα να έχει μια σωστή εικόνα για τη ζωή του Γκέοργκ. Υπάρχουν και άλλα στοιχεία, που χρωματίζουν λίγο διαφορετικά τις δύο περιπτώσεις. Ας σταθούμε στην «Κρίση»: ο φίλος του Γκέοργκ μοιάζει να χαίρει πλέον της εκτίμησης του πατέρα –αν και αυτό προκύπτει μόνο από όσα ισχυρίζεται ο πατέρας– ενώ εξακολουθεί να προξενεί συναισθήματα και στον Γκέοργκ – αφού ακόμα και ενώ αποκαλύπτεται πως είχε μυστικές επαφές με τον πατέρα του, ο Γκέοργκ συλλογίζεται για μια στιγμή με μελαγχολία την απόσταση ανάμεσα στον ίδιο και στον ξενιτεμένο. Ένα άλλο στοιχείο είναι πως –κατά τα λεγόμενα, αυτή τη φορά, του Γκέοργκ– ο φίλος του καθόλου δεν είχε κάνει καλή εντύπωση παλιά στον πατέρα, όταν ο Γκέοργκ τον είχε φέρει στο σπίτι τους.

Αν κρατήσουμε το μοναδικό, ίσως, στοιχείο που μοιάζει σίγουρο πως ισχύει (δηλαδή την ισχυρή και όχι εύλογη σχέση ανάμεσα στον Γκέοργκ και τον παλιό φίλο) μπορούμε να το συνδυάσουμε με κάτι άλλο: ο φίλος, και το γράμμα σε αυτόν, εμφανίζονται με εντελώς συγκεκριμένη αφορμή. Τον επικείμενο γάμο του Γκέοργκ. Ο πατέρας –επίσης σαφές στο διήγημα– είναι ενάντιος σε αυτόν τον γάμο (σε αυτό το σημείο ας αναφέρουμε, ειρήσθω εν παρόδω, πως ο ίδιος ο Φ. Κάφκα έβλεπε κοινά στην εναντίωση του πατέρα του στον αρραβώνα του, πολλά χρόνια αργότερα, με τη Γιούλι Βόριτσεκ, και μάλιστα στο περίφημο γράμμα στον πατέρα του περιέγραψε τη στάση εκείνου με λόγια που παραπέμπουν σε όσα είπε ο πατέρας στο διήγημα «Η Κρίση» ενάντια στην μέλλουσα νύφη του, τη Φρίντα Μπράντεφελντ), και μόνο όταν ο γάμος που πλησιάζει καθιστά αναγκαίο να γραφτεί το μοιραίο γράμμα του Γκέοργκ στον παλιό φίλο του αποκαλύπτεται και αυτό που κρυβόταν επιμελώς ως τώρα· η θανάσιμη οργή του πατέρα. Ας σημειώσουμε, επίσης, πως στα Μπλε Τετράδιά του, σημειώσεις αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, ο Φ. Κάφκα παρομοιάζει τον γάμο με «μαρτυρικό θάνατο». Στην «Κρίση» ο Γκέοργκ πεθαίνει, πέφτοντας στο νερό από μεγάλο ύψος. Οπότε πεθαίνει μάλλον ακαριαία – για να γλιτώσει, ίσως, τον μαρτυρικό θάνατο που τον περίμενε. Τον γάμο.

* Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΛΚΟΠΟΥΛΟΣ είναι μεταφραστής και συγγραφέας.

ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΦΚΑ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ