alt

Του Σωτήρη Βανδώρου

Έχουν περάσει πια 300 χρόνια από τη γέννησή του (1712) και 250 χρόνια από την έκδοση του μείζονος πολιτικού του έργου, του Κοινωνικού Συμβολαίου, και της πραγματείας του περί αγωγής, του Αιμίλιου, που εκδόθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα το 1762.

…Το Κοινωνικό Συμβόλαιο θεωρείται ευρέως ένας από τους κλασικούς και σπουδαιότερους τόπους του πολιτικού βολονταρισμού, της λαϊκής κυριαρχίας και της δημοκρατίας...

Και ποτέ το ενδιαφέρον για τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, που αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές της νεότερης εποχής, δεν ήταν μεγαλύτερο. Στο «Σιωπηλό βλέμμα» που θα κυκλοφορήσει προσεχώς [κυκλοφορεί πλέον] από τις εκδόσεις Σαββάλα και από το οποίο προδημοσιεύουμε παρακάτω ένα απόσπασμα, επιχειρείται μια συστηματική ανασύσταση της πολιτικής θεωρίας του με άξονα τις περίπλοκες όσο κι αντιφατικές θέσεις του «πολίτη της Γενεύης» σχετικά με το βλέμμα και την ομιλία.

Η εκ των έσω διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών και της δημοκρατικής διαβούλευσης, οι συνέπειες της διαμεσολάβησης των μηχανισμών μαζικής επικοινωνίας και της κουλτούρας του θεάματος στην πολιτική διαδικασία, η ανάπτυξη δομών ελέγχου κι επιτήρησης που αναδιαρθρώνουν τις εξουσιαστικές σχέσεις, ο «πειρασμός» του λαϊκισμού κ.ά. αποτελούν σύγχρονα ερωτήματα που υποκίνησαν εμμέσως την έρευνα που κατέληξε σε αυτό το δοκίμιο. Έτσι, ενώ ο Ρουσσώ καταλαμβάνει μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του πολιτικού στοχασμού, πότε ως συνοδοιπόρος, πότε ως αντίπαλος των γάλλων Διαφωτιστών, εμφανίζεται επιπλέον ως δικός μας «συνομιλητής», ακριβώς ίσως επειδή οι λογαριασμοί μας με το Διαφωτισμό παραμένουν ανοιχτοί.

socialcontract-page«…Το Κοινωνικό Συμβόλαιο θεωρείται ευρέως ένας από τους κλασικούς και σπουδαιότερους τόπους του πολιτικού βολονταρισμού, της λαϊκής κυριαρχίας και της δημοκρατίας. Είναι πιστεύω φανερό, με βάση την προηγηθείσα ανάλυση, ότι αυτή η ανάγνωση είναι μονομερής. Διότι αν η προσήλωση του Ρουσσώ σε αυτά που θα αποκαλούσαμε δημοκρατικά ιδεώδη (ελευθερία, ισότητα, κοινωνική δικαιοσύνη κτλ.) είναι εντυπωσιακά εκπεφρασμένη, ειλικρινής και βαθιά, δεν είναι εξίσου ανεπιφύλακτη και χωρίς δεύτερες σκέψεις. Έτσι, αν σε επίπεδο αρχής και γενικών διακηρύξεων, εντοπίζει την πηγή της νομιμοποιημένης εξουσίας στη λαϊκή κυριαρχία, κι αν στο ίδιο επίπεδο παρουσιάζει την ελεύθερη θέληση ως το ύστατο θεμέλιο της πολιτείας, στο επίπεδο των θεσμών, των διαδικασιών και των εν γένει πολιτικών διεργασιών παρουσιάζεται ένα πλέγμα μέτρων που υπονομεύουν, παραλλάσσουν, περιορίζουν ακριβώς την ελεύθερη θέληση και τη λαϊκή κυριαρχία.

Αν η ανάληψη οποιασδήποτε πρωτοβουλίας, καινοτομίας και ρήξης προς τη, μη επιδεχόμενη εξέταση κι αμφισβήτηση, καθαγιασμένη παράδοση των ηθών εξισώνεται με ένα βήμα προς την ηθική καταστροφή και την πολιτική παρακμή, τότε η θέληση αντιμετωπίζει ένα ασφυκτικά περιορισμένο πλαίσιο δράσης. Στην πράξη υποβιβάζεται στην προτίμηση μεταξύ δεδομένων επιλογών (που κι αυτές είναι παραλλαγές του ίδιου ομοιογενούς προτύπου) κι αποστερείται της κρίσιμης διάστασής της, της δυνατότητας για δημιουργία μιας νέας αρχής. Έτσι, με όλους τους περιορισμούς κι εμπόδια που είδαμε ότι αντιμετωπίζει, μπορεί μεν να διασώζεται από την ενδεχόμενη έκπτωσή της σε αυθαίρετο ντεσιζιονισμό, αλλά ταυτόχρονα μένει κολοβή κι ανήμπορη.

Δεν υπάρχει εξάλλου πλέον αμφιβολία, πιστεύω, ότι ο Ρουσσώ έχει αμφιθυμία απέναντι στο λαό. Ως συλλογικό υποκείμενο που υφίσταται την αδικία και την εκμετάλλευση των αρχόντων και των ισχυρών κερδίζει όλη τη συμπάθεια και την υποστήριξή του. Κι εντοπίζει σε αυτό το υποκείμενο το φορέα καθολικών ηθικοπολιτικών αξιών που πρέπει να εκπορευτούν και να πραγματωθούν από το ίδιο. Εξυψώνεται στο καθεστώς ενός υποστασιοποιημένου συλλογικού όντος που δεν έχει ανάγκη τίποτε εξωτερικό προς το ίδιο προκειμένου να αυτοπροσδιοριστεί και να δράσει. Όταν, όμως, πράγματι φτάνει η στιγμή της απόφασης, ο Ρουσσώ φαίνεται να μην έχει πλέον εμπιστοσύνη προς αυτό το ον που χάνει αίφνης την παντοδυναμία του και προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά του αδύναμου, ανοργάνωτου, χειραγωγούμενου κι ανυπόληπτου πλήθους.

rousseauportrait-sΤότε χρειάζεται την καθοδήγηση, ας ελπίσουμε καλοπροαίρετη, των επαϊόντων στους οποίους μπορεί να συγχωρεθεί και η χρήση της πειθούς εφόσον γίνεται για καλό σκοπό. Η «δημοκρατία» είναι επιθυμητή, αλλά η άσκηση της υπερβολικά απαιτητική υπόθεση για να αφεθεί στις άστατες διακυμάνσεις της γνώμης του πλήθους. Πάνω από όλα, πρέπει να διαφυλαχθεί η ομαλή λειτουργία του κράτους και να αποτραπούν η αβεβαιότητα και η κρίση. Οι πολίτες του κοινωνικού συμβολαίου μπορούν λοιπόν να συγκεντρώνονται δημοσίως στη γενική συνέλευση και να επιβεβαιώνουν τελετουργικά την «κυριαρχία» και την ομοψυχία τους (όχι όμως και, κυριολεκτικά μιλώντας, την ομο-φωνία τους) και ταυτόχρονα να εναποθέτουν «τις καθημερινές λεπτομέρειες της διοίκησης» στους άξιους κυβερνώντες τους.

Οι ίδιοι αποζημιώνονται με την επιστράτευσή τους σε δημόσιες λειτουργίες, αλλά κυρίως με την απόλαυση των ηθών τους που μπορούμε καθόλου αβάσιμα να υποθέσουμε ότι περιλαμβάνουν –όπως στη Γενεύη και την Πολωνία– πλήθος από θεάματα και γιορτές. Εκεί, δηλαδή στη θαλπωρή της κοινότητας, θα παρηγορηθούν με τον καλύτερο τρόπο για την πολιτική χειραγώγηση που υφίστανται ως εάν να βρίσκονται στην αγκαλιά της στοργικής «μητέρας»: θα γλεντήσουν την πανηγυρική από κοινού παρουσία των ομοιόμορφων συμπολιτών-αδελφών τους, θα τραγουδήσουν (εδώ η φωνή επιτρέπεται, καθώς πρόκειται για προεξοφλημένη ομο-φωνία), θα χορέψουν, θα πιουν, θα ναρκισσευτούν με την εικόνα του εξιδανικευμένου συλλογικού εαυτού τους, θα αποθεώσουν το πνεύμα της κοινότητας. Κι έτσι, όταν θα κληθούν να ψηφίσουν στη γενική συνέλευση, ερωτώμενοι τι  πιστεύουν ότι θέλουν, θα «απαντήσουν» αυτό που «αισθάνονται», αυτό που αγαπούν: τα ήθη της κοινότητας, δηλαδή την ομοιομορφία και απλότητα του συλλογικού, παραδοσιακού βίου, μακριά από εντάσεις, αντιθέσεις, συγκρούσεις, διαφωνίες. Κι εν πάση περιπτώσει, οι ανταγωνισμοί, οι ζηλοφθονίες, γενικώς τα πάθη, μπορούν να εκτονωθούν στο ενάρετο πλαίσιο διαγωνιστικού χαρακτήρα εκδηλώσεων που υπερπροσδιορίζονται από το κοινοτιστικό πνεύμα. Ιδού πώς σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα αυθόρμητης κι «αυταπόδεικτης» συναίνεσης, αν όχι ενθουσιώδους αποδοχής για το «κοινό αγαθό», η θέληση καθίσταται ατροφική και υπολειμματική. Ιδού πώς το βλέμμα έχει τον πρώτο ρόλο, όντας στις κρίσιμες στιγμές, ένα σιωπηλό βλέμμα…».

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.


cover nodotΣιωπηλό βλέμμα
Για την πολιτική θεωρία του Ρουσσώ
Σωτήρης Βανδώρος
ΣΑΒΒΑΛΑΣ 2012
ΣΕΛ. 380, TIMH €17,70

politeia-link

 

 

 

  

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τι θέλουμε να κάνει το σχολείο μας;

Τι θέλουμε να κάνει το σχολείο μας;

Σκέψεις γύρω από τα πιο αποτελεσματικά εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο και αναπόφευκτες συγκρίσεις με το «ελληνικό παράδειγμα», με αφορμή το βιβλίο-μελέτη της Lucy Crehan «Φυτώρια ευφυΐας» (μτφρ. Μαρία Παπαηλιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Του Σωτήρη Βανδώρου ...

Οι άνθρωποι την εποχή των έξυπνων μηχανών

Οι άνθρωποι την εποχή των έξυπνων μηχανών

Για το βιβλίο «Life 3.0» του Max Tegmark (μτφρ. Νίκος Αποστολόπουλος, εκδ. Τραυλός).

Του Σωτήρη Βανδώρου

Εξολοθρευτής, Μάτριξ, Blade Runner κτλ. κτλ. Οι συνειρμοί που κάνουμε οι περισσότεροι όταν ακούμε περί τεχνητή...

Το παρόν και το μέλλον της σοσιαλδημοκρατίας

Το παρόν και το μέλλον της σοσιαλδημοκρατίας

Για το βιβλίο «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Η σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» του Γιώργου Σιακαντάρη (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Του Σωτήρη ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

Λάβαμε από τον Διονύση Χαριτόπουλο την παρακάτω επιστολή, σχετικά με την επιλογή κριτικών κειμένων του Κωστή Παπαγιώργη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Κωστής Παπαγιώργης: Τα βιβλία των άλλων 1, Έλληνες συγγραφείς», το 2020. 

Επιμέλεια: Book Press

...
«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Επιλέξαμε 21 βιβλία ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Οι πρώτοι μήνες του 2024 έχουν φέρει πολλά και καλά βιβλία πεζογραφίας. Κι αν ο μέσος αναγνώστης βρίσκεται στην καλύτερη περίπτωση σε σύγχυση, στη χειρότερη σε άγχ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ