Για την παράσταση «Πρακτική Εγκυκλοπαίδεια. Αποκλίσεις» σε σύλληψη και χορογραφία της Λενιώς Κακλέα, η οποία παρουσιάζεται σήμερα και αύριο στη Μικρή Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση.
Του Νίκου Ξένιου
Είδαμε την πρόσφατη χορογραφική δουλειά της Λενιώ Κακλέα Πρακτική Εγκυκλοπαίδεια. Αποκλίσεις στη Μικρή Σκηνή της Στέγης. Με πολύ κοντινή απεύθυνση στους θεατές, η κυρία Κακλέα φιλοτεχνεί ένα «πορτρέτο» του Ευρωπαίου, συνθέτοντας καθημερινές κινήσεις, ολοκληρωμένες και κυρίως θραυσματικές. Η δουλειά της συνδιαλέγεται με τη θεσμική κριτική (institutional critique), την ψυχανάλυση, το ντοκιμαντέρ, το θέατρο, τις εννοιολογικές τεχνικές και την performance art. Συλλέγοντας αφηγήσεις από κατοίκους επτά πόλεων δημιούργησε σε τρία χρόνια ένα βιβλίο, μια ταινία και ένα χορογραφικό έργο, όπου ερμηνεύει η ίδια μαζί με τη Τζέσικα Μπατούτ, τη Νανιγιάντι Κα Γκάρα και την Ελίζα Υβελέν.
Η δουλειά της συνδιαλέγεται με τη θεσμική κριτική (institutional critique), την ψυχανάλυση, το ντοκιμαντέρ, το θέατρο, τις εννοιολογικές τεχνικές και την performance art.
Την επιτέλεση αυτήν συνοδεύει η έκθεση του βιβλίου Πρακτική Εγκυκλοπαίδεια, Αποκλίσεις (Practical encyclopedia, Détours) και την προβολή μιας ταινίας δεκαπέντε λεπτών. Η φιλόσοφος Μαρίζ Εμέλ, φιλόσοφος και κάτοικος του Ομπερβιλιέ, καταγράφεται στο φιλμ και καταθέτει τους προβληματισμούς της για τη νέα αυτή προσέγγιση της ανθρώπινης κίνησης.
Τελετουργία της καθημερινότητας
Η έρευνα της Λενιώς Κακλέα ξεκίνησε το 2016, όταν μαζί με κάποιους αναλυτές πήρε περίπου εξακόσιες συνεντεύξεις, καταγράφοντας προσωπικές αφηγήσεις ανθρώπων από την Ομπερβιγιέ, ένα φτωχό προάστειο του Παρισιού. Οι συνεντεύξεις αυτές πλήθυναν, σταδιακά, περιλαμβάνοντας το Πουατιέ, τη Νιόν, το Έσσεν, το Γκισενί, την Αθήνα και άλλες πόλεις. Η δημιουργός έλεγξε ποιες χειρονομίες και ποιες σωματικές «τεχνικές» υιοθετούνται από τον μέσο κάτοικο πόλεων της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ελβετίας και της Ελλάδας. Είτε αντλημένες από τον χώρο εργασίας των ανθρώπων, είτε από τη διαδρομή τους ως το σουπερμάρκετ, είτε από τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου τους, οι κινήσεις που επέλεξε «κατέγραφαν» κάποιες αλλαγές, κάποιους μετασχηματισμούς στην κίνηση των ανθρώπων που μένουν στην περιφέρεια. Στις καταγραφές της κυρίας Κακλέα κεντρική θέση έχει ο αναστοχασμός (self reflection) κάποιων ακτιβιστών, η ιεροτελεστία κάποιων προσωπικών, επαναλαμβανόμενων δραστηριοτήτων, η ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα, η αναζήτηση πνευματικότητας στον διαλογισμό, η επίδοση στην εκγύμναση του σώματος και στον αθλητισμό, ο τρόπος εκμυστήρευσης των συνεντευξιαζόμενων.
Αρχική σύλληψη ήταν η ιδέα ότι στις κινήσεις που κάνουμε καταγράφεται η πολιτιστική ταυτότητά μας, παγιώνεται μια όλο και διαφορετική σχέση με το κορμί μας και διερευνάται το ποσοστό ελευθερίας που έχουμε (ή που μας έχει απομείνει).
Αρχική σύλληψη ήταν η ιδέα ότι στις κινήσεις που κάνουμε καταγράφεται η πολιτιστική ταυτότητά μας, παγιώνεται μια όλο και διαφορετική σχέση με το κορμί μας και διερευνάται το ποσοστό ελευθερίας που έχουμε (ή που μας έχει απομείνει). Δράσεις, συνήθειες και διαδικασίες που επανέρχονται με αυθεντικό τρόπο, με ένα υψηλό βαθμό κανονικότητας ή μηχανικής περιοδικότητας, δραστηριότητες στις οποίες επιδιδόμεθα, ο τρόπος με τον οποίον οργανώνουμε τον –συνήθως περιορισμένο– χώρο του σπιτιού μας, το πώς διαχειριζόμαστε την κάπως μοναχική σεξουαλικότητά μας, ο αριθμός των θυσιών στις οποίες προβαίνουμε, οι διατροφικές και ενδυματολογικές μας συνήθειες, τα μονοπάτια που διανύουμε για να φτάσουμε στους χώρους όπου δραστηριοποιούμεθα, όλα αυτά συνθέτουν το νέο «πορτρέτο» του σώματός μας (οι γαλλικοί όροι είναι: τεχνικές «αναζήτησης του Εαυτού», τρόποι ζωής, «μονοπάτια ταυτοτήτων»). Έξι τέτοια «πορτρέτα», δομημένα σε ένα κυκλικό οργανικό χρόνο, παρουσιάζονται στη χορογραφία «Εγκυκλοπαίδεια», ξεκινώντας από κάποιες βραδινές πρακτικές και καταλήγοντας στις πρωϊνές.
Μια επιτέλεση φιλοσοφικά θεμελιωμένη
H διασταύρωσή μας με άλλους ανθρώπους διαφοροποιείται, επιταχύνεται ή γίνεται πιο συγκεχυμένη, ενώ παράλληλα το σώμα μας κυκλοφορεί σ’ ένα νέο αστικό σκηνικό: η πόλη «εγγράφει» το σώμα μας στις εικόνες της και ιδιοποιείται ιεροτελεστικές εκφάνσεις του που είναι πρωτόγνωρες στην ιστορία του πολιτισμού.
Το πιο έντονο αίτημα του σώματος είναι η ανάγκη του ανθρώπου για αλλαγή. Ταχείς κοινωνικοί μετασχηματισμοί, συχνά πολύ ακραίοι, αντικατοπτρίζονται στο προσωπικό επίπεδο, εξιχνιάζοντας το πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο όπου καλείται να ζήσει ο σύγχρονος Ευρωπαίος: βιβλιογραφικά το project παραπέμπει στην ανθρωπολογική θεωρία του Μαρσέλ Μος, σύμφωνα με την οποία «οι πολιτισμικά καθορισμένες τεχνικές διαπλάθουν το ίδιο το ανθρώπινο σώμα, ερμηνεύοντας έτσι πτυχές του πολιτισμού μέσα στον οποίο αυτό “κατασκευάζεται”». Για παράδειγμα, ένα «δώρο» κατά τον Μος δεν είναι απλώς μια υπενθύμιση του συναισθήματός μας που μεταφέρεται από χέρι σε χέρι: είναι, με μετωνυμικό τρόπο, μια «συνολική μεταβίβαση» (préstation totale) κατηγορημάτων οικονομικοπολιτικών, νομικών, μυθολογικών, μαγικοθρησκευτικών, πρακτικών και συμβολικών νοηματοδοτήσεων. Η δύναμη που έχει ένα δώρο, καθώς κινείται μέσα στο κοινωνικό τοπίο, είναι το γεγονός ότι «επαναδομεί» την υφή της κοινωνικότητάς μας, προσδίδοντάς της νέα νοήματα.
Αντίστοιχα, κάθε κίνηση του κορμιού (εν προκειμένω: ο χορός) εντάσσει στο γνωστικό πεδίο του ανθρώπου μια σειρά κινήσεων, τελετουργικών ή μη, που κατακτώνται ακούσια, αναπαράγονται και ανακλώνται στη συνάφεια του ανθρώπου με άλλους ανθρώπους, γίνονται, με άλλα λόγια, κτήμα του κοινωνικού σώματος. Αυτό είναι μέρος της «κανονικοποίησης» (normalization) την οποία υφίσταται η ταυτότητά μας, που γρήγορα επαναπροσδιορίζεται όσο η καθημερινότητά μας μετασχηματίζεται. Ομοίως, και η διασταύρωσή μας με άλλους ανθρώπους διαφοροποιείται, επιταχύνεται ή γίνεται πιο συγκεχυμένη, ενώ παράλληλα το σώμα μας κυκλοφορεί σ’ ένα νέο αστικό σκηνικό: η πόλη «εγγράφει» το σώμα μας στις εικόνες της και ιδιοποιείται ιεροτελεστικές εκφάνσεις του που είναι πρωτόγνωρες στην ιστορία του πολιτισμού.
Η συγκεκριμένη χορογραφία της Λενιώς Κακλέα περιλαμβάνει νέες πληροφορίες που το σώμα του ανθρώπου έχει «εγγράψει», στη διασταύρωσή του με τα πρόσφατα πολιτιστικά δεδομένα της Ευρώπης: γι’ αυτό, η ίδια χαρακτηρίζει τη δουλειά της «διευρυμένη χορογραφία», εφόσον καταγράφει αθροιστικά τις «μετατοπίσεις», τους «εκτροχιασμούς», τις «αποκλίσεις», τις «παρακάμψεις» (detours) από την ακαδημαϊκή, ειθισμένη, «καθαρή» αντίληψη της κίνησης. Αφενός μελετά το σώμα ως πολιτισμική κατασκευή, αφετέρου εντάσσει σε χορογραφία τις νέες συνήθειες του σώματος: έτσι, προτείνει στον θεατή μια μορφή άμεσου ελέγχου και μετάπλασης ή ανασκευής, ακόμη και κριτικής αναθεώρησης ή και ιδιοποίησης (appropriation) μιας νέας σειράς τοποθετήσεων, κινήσεων, αντιδράσεων, εν γένει επιτελέσεων του σώματος, στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης, εμπορευματοποιημένης ύστερης καπιταλιστικής συναίνεσης.
Λενιώ Κακλέα
Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία και το θέατρο επικαθορίζουν τη χορογραφική δουλειά της Λενιώς Κακλέα, που πρωτοπαρουσίασε έργο της στη Στέγη το 2014, στο πλαίσιο του 1ου Φεστιβάλ Νέων Χορογράφων, με το σόλο «Deux·L», σε συνεργασία με τη Λουνσίντα Τσάιλντς και τον Ριγιόγι Ικέντα. Η Λενιώ Κακλέα τιμήθηκε φέτος για το έργο της με το βραβείο του ιδρύματος Hermès Italia και της Triennale του Μιλάνου.
Σύμφωνα με δηλώσεις της κυρίας Κακλέα, τη δουλειά της επηρεάζουν η θεσμική κριτική της Αντρέα Φρέιζερ στον χώρο των εικαστικών τεχνών, η σκέψη του Αμερικανού κοινωνιολόγου Ρίτσαρντ Σένετ (Η κουλτούρα του νέου καπιταλισμού) για τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς στον χώρο της δουλειάς, η δουλειά της περφόρμερ Κλαούντια Τριότσι, η θεωρία των φιλοσόφων Ιζαμπέλ Στένγκερς και Μπρούνο Λατούρ, η κοινωνιολογική θεωρία του Μαουρίτσιο Λατσαράτο, η κινηματογραφική προσέγγιση της Σαντάλ Άκερμαν, αλλά και όλο το σινεμά του Παζολίνι και του Φελίνι, καθώς και το φεμινιστικό κίνημα. Η Πρακτική εγκυκλοπαίδεια προτείνεται ως μέθοδος γραφής και δημιουργίας που της επιτρέπει να έρθει σε επαφή με το σύγχρονο κοινωνικό τοπίο, προτείνοντας μια νέα εκδοχή εννοιολογικής τέχνης.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).