Οι δρόμοι της λογοτεχνικής μετάφρασης

Όταν σκεφτόμαστε τις μεταφράσεις της λογοτεχνίας εκτός των συνόρων της (γλωσσικών, εθνικών), η συζήτηση συνήθως περιορίζεται σε μια σχετικά αμήχανη απαρίθμηση του αριθμού των μεταφράσεων (λ.χ. με τη χρήση του Index Translationum της Unesco ή και βάσεων όπως το Αρχείο Μεταφρασμένων Βιβλίων του ΕΚΕΒΙ). Εκείνο που είναι πολύ πιο δύσκολο να αποτυπωθεί στη συζήτηση αυτή (και συνήθως δεν αποτυπώνεται) είναι η σύνδεση των μεταφράσεων αυτών με την ξενόγλωσση αγορά βιβλίου και την εμπορική τους απήχηση.

Την ειδική αυτή αδυναμία προσπάθησε να ξεπεράσει, πριν από λίγα χρόνια, μια «διαφορετική» μελέτη: η μελέτη της ομάδας του αυστριακού εμπειρογνώμονα Rüdiger Wischenbart, με αντικείμενο τις δυναμικές που αναπτύσσονται στη διεθνή αγορά της μεταφρασμένης λογοτεχνίας και τις επιπτώσεις τους για τη γλωσσική και πολιτισμική πολυμορφία του ευρωπαϊκού χώρου (Έκθεση για την Πολυμορφία/ DiversityReport 2008, 2009, 2010, https://bit.ly/3DqvPKk). Παρά το ότι συμπληρώνονται τεσσεράμισι χρόνια από την παρουσίασή της, την άνοιξη του 2011, στο πλαίσιο της Λιουμπλιάνας-Παγκόσμιας Πρωτεύουσας του Βιβλίου (Unesco World Book Capital), τα αποτελέσματά της δεν συζητήθηκαν, απ’ όσο ξέρω, στη χώρα μας. Η μελέτη διατηρεί ωστόσο την επικαιρότητά της: αφενός, τα χαρακτηριστικά που κατέγραψε είναι μονιμότερα από τη χρονική στιγμή στην οποία εκπονήθηκε· αφετέρου, καμιά ανάλογη έρευνα δεν τη διαδέχτηκε (η συνέχειά της εκπονείται σήμερα από τον οργανισμό Literature Across Frontiers).

Ευρωπαϊκοί δρόμοι της λογοτεχνικής μετάφρασης (γλώσσες, συγγραφείς, βραβεία, εμπορική απήχηση)

Αντικείμενο της μελέτης ήταν η αμφίδρομη ροή των μεταφράσεων ανάμεσα σε μερικές προ-επιλεγμένες ευρωπαϊκές γλώσσες και αγορές βιβλίου. Από τη μία πλευρά, επιλέχθηκαν οι πέντε ισχυρότερες γλώσσες και σημαντικότερες αγορές (αγγλικά/Ην. Βασίλειο, γαλλικά/Γαλλία, γερμανικά/Γερμανία & Αυστρία, ισπανικά/Ισπανία, ιταλικά/Ιταλία), και από την άλλη εννέα από τις λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες και πιο μικρές, οικονομικά, αγορές βιβλίου της Ευρώπης (Σουηδία, Ολλανδία, Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Σλοβενία, Κροατία, Ρουμανία). Η μέθοδός της βασίστηκε, σε πρώτη φάση, στην ανάλυση στατιστικών δεδομένων από το Index Translationum της Unesco. Στην τελική της μορφή βασίστηκε στην παρακολούθηση της μεταφραστικής πορείας 187 επιλεγμένων συγγραφέων, από 40 διαφορετικές γλώσσες και λογοτεχνικές παραδόσεις, βραβευμένων με σημαντικά βραβεία ή με διαχρονική παρουσία στον κατάλογο των ευπώλητων στη χώρα τους (κανείς Έλληνας συγγραφέας δεν συμπεριλήφθηκε, δυστυχώς, σ’ αυτό).

Κυριότερα ευρήματα της μελέτης

Α. Οι συγγραφείς

Ο διεθνής κατάλογος των πιο πολυμεταφρασμένων συγγραφέων εμφανίζει μεγάλη συγκέντρωση και επιλεκτικότητα στην κορυφή. Κυριαρχείται από έναν μικρό αριθμό συγγραφέων-σταρ, με διαρκή παρουσία στις μεταφράσεις και στα μπεστ σέλερ με κάθε νέο βιβλίο τους, βραβευμένων, συχνά (αλλά όχι πάντα), με βραβεία όπως το Νόμπελ Λογοτεχνίας, το Man Booker Prize ή το Βραβείο Ειρήνης των Γερμανών Βιβλιοπωλών (Ντόρις Λέσινγκ, Γκύντερ Γκρας, Ορχάν Παμούκ, J.M. Coetzee, Ίμρε Κέρτες, Χοσέ Σαραμάγκο, Ίαν Μακ Γιούαν, Μίλαν Κούντερα, Χαρούκι Μουρακάμι, Σαλμάν Ρούσντι, Μάργκαρετ Άτγουντ, Άμος Οζ, Αντρέα Καμιλλέρι, Μπέρνχαρντ Σλινκ - με τα δεδομένα του χρόνου της έρευνας). [Αξίζει να σημειωθεί ότι στο δείγμα της δεν συμπεριλήφθηκαν, για διαφορετικούς λόγους, συγγραφείς όπως οι Τζ.Κ. Ρόουλινγκ, Ίαν Ράνκιν, Χένινγκ Μανκέλ, Ουμπέρτο Έκο, Αντόνιο Ταμπούκι, Μάρτιν Βάλζερ, κ.ά. -ο πλήρης κατάλογος των 187 συγγραφέων φαίνεται στον σύνδεσμο της μελέτης]. Μόνον το ένα τρίτο από τους «διεθνείς» αυτούς συγγραφείς έχουν ως γλώσσα γραφής τα αγγλικά, θέτοντας σε δοκιμασία το στερεότυπο περί «κυριαρχίας των μεταφράσεων από τα αγγλικά προς τις άλλες γλώσσες». Ωστόσο, η συντριπτική πλειονότητά τους γράφει σε μία από τις πέντε μεγαλύτερες ευρωπαϊκές γλώσσες, και μόνον σποραδικά βρίσκουμε ανάμεσά τους συγγραφείς από κάποια από τις γλώσσες της Κεντρικής ή Νότιας Ευρώπης (λ.χ. Ουγγρικά, Πορτογαλικά, Αλβανικά), ή από κάποια μη ευρωπαϊκή γλώσσα (λ.χ. Τουρκικά, Εβραϊκά, Ιαπωνικά). Η παρουσία συγγραφέων από την πρ. Ανατολική Ευρώπη αναφέρεται, συνήθως, σε πολύγλωσσους συγγραφείς που κατέφυγαν στη Δύση πριν ή μετά την πτώση του Τείχους (Μ. Κούντερα, Ι. Κανταρέ), ή που διατηρούν από τότε τα εύσημα του αντιφρονούντα (Ί. Κέρτες, Π. Εστερχάζι, κ.ά.).

Η προσεκτική εξέταση των μεταφράσεων του δείγματος των 187 συγγραφέων διέκρινε τέσσερις ξεχωριστές κατηγορίες.

Ομάδα Α. Συγγραφείς με ισχυρή, διαχρονική αντιπροσώπευση στις ξένες αγορές (περισσότερα από 5 βιβλία σε 5 διαφορετικές αγορές).

Είναι όσοι περίπου αναφέρθηκαν πιο πάνω. Κοινά χαρακτηριστικά τους:

• Έχουν γεννηθεί -οι περισσότεροι- πριν από το 1950.
• Δεν είναι «γλωσσικοί μετανάστες» (οι περισσότεροι γράφουν στη μητρική τους γλώσσα).
• Έχουν τιμηθεί με βραβεία που επιβραβεύουν εκ των υστέρων, παρά σηματοδοτούν το ξεκίνημα μιας λογοτεχνικής καριέρας (Νόμπελ Λογοτεχνίας, Principe de Asturias, Βραβείο Ειρήνης των Γερμανών Βιβλιοπωλών).

Ομάδα Β. Συγγραφείς με μικρότερο αριθμό βιβλίων αλλά με ισχυρή παρουσία σε πολλές αγορές (λιγότερα από 5 βιβλία σε 5 τουλάχιστον αγορές).

Κυριότερα ονόματα: Στιγκ Λάρσον, Κάρλος Ρουίθ Θαφόν, Μιριέλ Μπαρμπερί, Ρομπέρτο Σαβιάνο, Charlotte Roche, Ιλδεφόνσο Φαλκόνες, Γιαν Μαρτέλ, DBC Pierre, Αραβίντ Αντίγκα, Κίραν Ντεσάι, Χίλαρυ Μαντέλ, Ατίκ Ραχίμι, Γιούλια Φρανκ, Λαρς Κέπλερ, Σόφι Οξάνεν, Ντάι Σούτζι. Κοινά χαρακτηριστικά τους:

• Νεώτεροι, ηλικιακά.
• Στην πλειοψηφία τους, γλωσσικοί ή πολιτισμικοί μετανάστες (σχεδόν κανείς δεν ζει στη χώρα που γεννήθηκε).
• Στις βραβεύσεις τους κυριαρχεί το βραβείο Man Booker και, σε μικρότερο βαθμό, τα Prix Goncourt και Deutsche Buchpreis.

Ομάδα Γ. Συγγραφείς με ισχυρή παρουσία σε μία τουλάχιστον ξένη αγορά και απλή αντιπροσώπευση στις υπόλοιπες (περισσότερα από 5 μεταφρασμένα βιβλία σε μία χώρα και τουλάχιστον ένα στις υπόλοιπες).

Η μεγάλη πλειονότητα του δείγματος που αναλύθηκε, τους οποίους η μελέτη χαρακτηρίζει ως «η μεσαία τάξη»: 65 συγγραφείς, ανάμεσά τους οι Αγκότα Κριστόφ, Αμίν Μααλούφ, Χαβιέ Μαρίας, Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα, Μπόρις Παχόρ, Κολίν Μακάλοου, Ελίφ Σαφάκ, Χάρι Μούλις, Χέρτα Μύλλερ, Πέτερ Εστερχάζι, Ελφρίντε Γέλινεκ, Ούγκο Χάμιλτον, Ισμαήλ Κανταρέ, Τζαμάικα Κινκέιντ, Γκουστάβ Λε Κλεζιό, Χουάν Γκοϊτισόλο, Λίζα Μάρκλουντ, Μισέλ Ουελμπέκ, Μαρί Εντιαγί, Νάνσυ Χιούστον, Πήτερ Κάρεϋ, Τζόναθαν Λίτελ, Τζον Μπάνβιλ, Αν Ενράιτ, Κατρίν Πανκόλ, Νούλα Ο’ Φουέιλον, Πωλ Νιζόν, Β.Σ. Νάιπουλ, κ.ά.

Κοινά χαρακτηριστικά:

• Είναι στην πλειοψηφία τους, γλωσσικοί/πολιτισμικοί μετανάστες, αλλά για διαφορετικούς λόγους (οι γεννημένοι προ του 1955, συχνά για πολιτικούς λόγους -Ι. Κανταρέ, Χέρτα Μύλερ, Χ. Μούλις, κ.ά.-, οι νεότεροι συνήθως ως αποτέλεσμα μιας υιοθετημένης πολιτισμικής ταυτότητας).
• Στις βραβεύσεις τους κυριαρχούν βραβεία όπως το Prix Goncourt ή το Man Booker, των οποίων οι επιτροπές επιβραβεύουν το στοιχείο της πολυμορφίας.

Ομάδα Δ. Συγγραφείς επιτυχημένοι στη χώρα τους, αλλά με μικρή έως μηδενική αντιπροσώπευση σε ξένες χώρες.

Κοινά χαρακτηριστικά:

• Γράφουν, στα 2/3 των περιπτώσεων, σε μία από τις γλώσσες της Κεντρικής ή Νότιας Ευρώπης (λ.χ. A. F. Th. van der Heijden, Σέις Νόοτεμπομ, Maria Dueñas, Dulce Maria Cardoso).
• Η παρουσία τους στα μπεστ σέλερ της χώρας τους δεν κατάφερε να προσελκύσει το ενδιαφέρον των ξένων μεταφραστών/αγορών.
• Η βράβευσή τους με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπόρεσε να βοηθήσει τη μεταφραστική τους διαδρομή, καθώς για την πρόταση και τη βράβευσή τους οι εθνικές επιτροπές κάθε χώρας λαμβάνουν υπόψη «εσωτερικά» κριτήρια.

Β. Εκδότες και λογοτεχνικοί πράκτορες

Σύμφωνα με τα δεδομένα της αγοράς (βλ. Global Ranking of the Publishing Industry, https://bit.ly/3DqWmqP) ενισχύονται διαρκώς τα τελευταία χρόνια οι τάσεις συγχωνεύσεων στον εκδοτικό χώρο, με την υπέρβαση των εθνικών ορίων και τη δημιουργία πολυεθνικών γιγάντων του βιβλίου και των media: Pearson-Penguin/Random House-Bertelsmann (ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία, κ.ά.), Thomson/Reuters (ΗΠΑ, Καναδάς), Hachette Book Group/ex.Time Warner-Harry N. Abrams/Disney/Chronicle /Orion/Moleskine/Hodder & Stoughton/Little, Brown & Co/κ.ά. (Γαλλία, ΗΠΑ, Καναδάς, Μ. Βρετανία, Ινδία, Ν. Ζηλανδία), Holtzbrinck/MacMillan/Springer (Γερμανία, Μ. Βρετανία, Ολλανδία, ΗΠΑ, κ.ά.), News Corps/HarperCollins/Harlequin (ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Καναδάς), RCS Libri (Ιταλία, Γαλλία), Grupo Planeta/Editis (Ισπανία, Λ. Αμερική, Γαλλία), Bonnier/Piper Verlag/Igloo Books, κ.ά. (Σκανδιναβία, Γερμανία, Μ. Βρετανία κ.ά. -συνολικά, 16 χώρες). Η στρατηγική των ομίλων αυτών είναι να ελέγξουν μια ολόκληρη σειρά εκδοτικών επωνυμιών (imprints) σε όλη την Ευρώπη και στις ΗΠΑ, οι οποίες είναι, πολύ συχνά, πιο γνωστές από τα ονόματα των ομίλων.

Δίπλα τους εξακολουθούν να επιβιώνουν μια σειρά από ανεξάρτητους εκδοτικούς οίκους που είναι συνήθως αφοσιωμένοι στην έκδοση βιβλίων και όχι στα media.

Δίπλα τους εξακολουθούν να επιβιώνουν μια σειρά από ανεξάρτητους εκδοτικούς οίκους που είναι συνήθως αφοσιωμένοι στην έκδοση βιβλίων και όχι στα media, ή συνεχίζοντας μια μακρά παράδοση ποιότητας και κύρους (όπως οι εκδόσεις Gallimard στη Γαλλία και Faber & Faber στη Μ. Βρετανία), ή ως εκδοτικοί οίκοι που δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα νέων δυναμικών (όπως λ.χ. οι εκδόσεις Actes Sud, Dilletante, Sabine Wespieser, κ.ά. στη Γαλλία, Canongate, Atlantic Books, Portobello/Granta, Profile Books, Quercus/MacLehose -ο Quercus ιδρύθηκε το 2004, συνεργάστηκε με τον εκδ. οίκο MacLehose Press του πρ. υπεύθυνου των εκδόσεων Harvill, βραβευμένου εκδότη Christopher MacLehose, για να αγοραστεί τελικά από τον όμιλο Hachette το 2014 έναντι 12,6 εκ. £- στη Μ. Βρετανία, Sellerio στην Ιταλία, Piratförlaget στη Σουηδία, και άλλοι).

Η ανάλυση των μεταφραστικών ροών δείχνει ότι οι ανεξάρτητοι αυτοί εκδοτικοί οίκοι μπορεί να παίζουν σημαντικό ρόλο, παρά το μικρό τους μέγεθος, είτε κατέχοντας τα δικαιώματα πολυμεταφρασμένων συγγραφέων στο πρωτότυπο (όπως της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ ο μη πολυεθνικός Bloomsbury, του Α. Καμιλλέρι ο Sellerio, της Λίζα Μάρκλουντ και άλλων συγγραφέων σκανδιναβικού αστυνομικού ο Piratförlaget), είτε λαμβάνοντας επιτυχημένες αποφάσεις ως προς τις αγορές δικαιωμάτων τους (λ.χ. του Στιγκ Λάρσον οι εκδόσεις Actes Sud στη Γαλλία και Quercus/MacLehose στη Μ. Βρετανία, της Μιριέλ Μπαρμπερί οι εκδόσεις dtv στη Γερμανία, κοκ.).

Η συνεργασία των πιο αναγνωρισμένων συγγραφέων με τους εκδοτικούς τους οίκους φαίνεται να είναι σταθερή και διαρκής, όχι μόνο στο πρωτότυπο αλλά και στις μεταφράσεις τους. Από την άλλη, η επισφάλεια και η «νευρικότητα» τείνει να γίνεται μεγαλύτερη για τους συγγραφείς με πιο αβέβαιες προοπτικές: η σχέση τους με τον εκδοτικό οίκο μπορεί να λύνεται μετά από 2-3 τίτλους, εάν η επιτυχία των επόμενων βιβλίων δεν είναι εφάμιλλη του πρώτου ή των πρώτων (με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το 2010, εν αναμονή του βραβείου Νόμπελ, το «διαζύγιο» του Μ. Β. Γιόσα με τον σταθερό Γερμανό εκδότη του, τον Suhrkamp, και τη μετανάστευσή του στον Rowohlt).

Ανάμεσα στον συγγραφικό και στον εκδοτικό πόλο (ή, στους εκδοτικούς πόλους του πρωτότυπου έργου και της μετάφρασης), μεσολαβούν όλο και περισσότερο, στον αγγλόφωνο αλλά και στον κυρίως ευρωπαϊκό χώρο, λογοτεχνικοί πράκτορες (χωρίς, ωστόσο, ένα σημαντικό μέρος των ανεξάρτητων εκδοτών να λειτουργεί με τη διαμεσολάβηση λογοτεχνικών πρακτόρων). Ο ρόλος τους είναι να ανεβάζουν το ύψος της αμοιβής των δικαιωμάτων, όταν ο συγγραφέας έχει πιθανότητες εμπορικής επιτυχίας. Οι εκδοτικοί οίκοι που συμμετέχουν στους «πλειστηριασμούς» αυτούς, είτε ως εκπρόσωποι μεγάλων ομίλων είτε ανεξάρτητων εκδοτών, δεν έχουν συνήθως προλάβει να πάρουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, ιδίως όταν πρόκειται για πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς και αναγκάζονται να ρισκάρουν. Η μελέτη του Wischenbart αποτυπώνει το φαινομενικό παράδοξο, η επιτάχυνση των εξελίξεων σε σχέση με την αγορά (ταχύτατη ανάδειξη ως ευπώλητων μη αναμενόμενων τίτλων και φαινόμενα «χιονοστιβάδας»), να κάνει την επιλογή της ανάληψης ρίσκου πιο συμφέρουσα για τους εκδότες από την απόφαση να απαιτήσουν χρόνο ώστε να συγκεντρώσουν περισσότερες πληροφορίες.

Αν εξαιρέσει κανείς τις λίγες, μετρημένες περιπτώσεις στις οποίες οι πολυεθνικοί όμιλοι προγραμματίζουν ταυτόχρονα την έκδοση των νέων τίτλων κάποιου συγγραφέα τους σε πολλές γλώσσες (όπως λ.χ. γίνεται με τον Π. Κοέλο, ή, παλαιότερα, με την Τζ. Κ. Ρόουλινγκ και τον Ντ. Μπράουν), η εκδοτική πορεία των περισσότερων μεταφρασμένων τίτλων είναι, με βάση τα προηγούμενα, λίγο πολύ τυχαία.

Πιο χαρακτηριστική ανάμεσα στα παραδείγματα που αναλύονται στη μελέτη είναι η περίπτωση του Στιγκ Λάρσον: η αρχική επιτυχία των βιβλίων του στη Σουηδία, συνοδεύτηκε από μια σχετικά αποτυχημένη έκδοσή του στη Γερμανία.

Πιο χαρακτηριστική ανάμεσα στα παραδείγματα που αναλύονται στη μελέτη είναι η περίπτωση του Στιγκ Λάρσον: η αρχική επιτυχία των βιβλίων του στη Σουηδία, συνοδεύτηκε από μια σχετικά αποτυχημένη έκδοσή του στη Γερμανία (Bertelsmann), μια χώρα που είναι ιδιαίτερα φιλική προς το σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα. Στη συνέχεια, τα δικαιώματα για τη Γαλλία πουλήθηκαν στον «μεσαίο» εκδοτικό οίκο Actes Sud. Εκεί όμως ο Λάρσον συνάντησε για πρώτη φορά σημαντική εμπορική επιτυχία εκτός συνόρων. Τα «νέα» διαδόθηκαν γρήγορα στην Ιταλία και την Ισπανία, όπου ο συγγραφέας εκδόθηκε από μεγάλους ομίλους (RCS Libri, Grupo Planeta). Η βρετανική αγορά, αντίθετα, συνέχισε να διστάζει. Τα αγγλόφωνα δικαιώματα αποκτήθηκαν από τον επιλεκτικό και δυναμικό, ανεξάρτητο, τότε, εκδοτικό οίκο MacLehose Press, που ήταν αυτός που τελικά επωφελήθηκε από την απογείωση της τριλογίας του Στιγκ Λάρσον σε όλο τον κόσμο, στη συνέχεια, και από τη μεταφορά της στον κινηματογράφο.

Επομένως, ο ρόλος των λογοτεχνικών πρακτόρων είναι πολύ διαφορετικός σε σχέση με την πώληση ξένων δικαιωμάτων, όταν πρόκειται για τα γνωστά και διάσημα ονόματα της διεθνούς λογοτεχνίας και όταν πρόκειται για πρωτοεμφανιζόμενους ή και άγνωστους συγγραφείς, με αβέβαιες προοπτικές. Στην πρώτη περίπτωση, σκοπός τους είναι η αύξηση του ύψους των αμοιβών, ενώ στη δεύτερη, καταρχήν, το άνοιγμα της αγοράς με την πώληση των δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα, στην πλειοψηφία των μεσαίου μεγέθους ευρωπαϊκών εκδοτικών οίκων, οι αποφάσεις για την αγοραπωλησία δικαιωμάτων λαμβάνονται με απευθείας επικοινωνία των ενδιαφερόμενων, χωρίς τη μεσολάβηση, συνήθως, κάποιου πρακτορείου.

Γ. Συμμετοχή (ποιων;) μεταφράσεων στα μπεστ σέλερ

Για την εξέταση των τάσεων σε σχέση με τις πωλήσεις, η μελέτη ανέλυσε τις μηνιαίες λίστες των 10 πιο δημοφιλών τίτλων πεζογραφίας σε οκτώ ευρωπαϊκές αγορές (Αυστρία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Μ. Βρετανία, Ολλανδία, Ισπανία, Σουηδία), επί τρία χρόνια (Ιανουάριος 2008-Δεκέμβριος 2010). Βαθμολογήθηκε η εμφάνιση, έστω και για μία φορά, ενός συγγραφέα στις μηνιαίες αυτές λίστες (βαθμολογήθηκαν, συνολικά, 451 συγγραφείς). Οι είκοσι δημοφιλέστεροι παρουσιάζονται στον επόμενο πίνακα:

Όπως φαίνεται, μόνον οι 8 από τους 20 αυτούς συγγραφείς έγραφαν στα Αγγλικά, συγκεντρώνοντας το 40% της δημοτικότητας· οι υπόλοιποι είναι συγγραφείς που έγραφαν στα Σουηδικά (3 συγγραφείς, 30% της δημοτικότητας), τα Ιταλικά (3 συγγραφείς, 10% της δημοτικότητας), τα Γαλλικά (3 συγγραφείς, 10% της δημοτικότητας), τα Ισπανικά (1 συγγραφέας, 5% δημοτικότητας), τα Γερμανικά (1 συγγραφέας, 3% δημοτικότητας) και τα Ολλανδικά (1 συγγραφέας, 2% δημοτικότητας). Επομένως, οι αγγλόφωνοι -κυρίως Αμερικανοί- συγγραφείς βρίσκονταν αθροιστικά στην κορυφή της δημοτικότητας, αλλά όχι και στην πρώτη θέση της απόλυτης κατάταξης, ενώ στον κατάλογο συμμετείχαν Ευρωπαίοι συγγραφείς από άλλες έξι γλώσσες.

Η ανάλυση του αρχικού δείγματος των 187 συγγραφέων έδειξε ότι ο μεγάλος αριθμός μεταφράσεων δεν συνοδεύεται, απαραίτητα, και από πολύ υψηλές πωλήσεις (η «κορυφή» των πωλήσεων είναι ακόμα πιο επιλεκτική). Πάνω από 100 από αυτούς έχουν, όπως είπαμε, μια μέτρια ως καλή -οι 65 της ομάδας γ’- και καλή ως πολύ καλή -οι 40+ των ομάδων α’ και β΄- μεταφραστική πορεία στο εξωτερικό. Μόνον 25 όμως από αυτούς κατάφεραν να εμφανίζονται στους καταλόγους των ευπώλητων βιβλίων σε δύο τουλάχιστον ξένες αγορές εκτός από αυτή της μητρικής γλώσσας τους. Οι συγγραφείς από την Αυστρία, την Τσεχία, τη Γαλλία, την Ουγγαρία, την Ολλανδία και την Πολωνία τείνουν να αναδεικνύουν τη δημοτικότητά τους κυρίως «εντός των τειχών», ακόμα και όταν μεταφράζονται στο εξωτερικό, ενώ οι συγγραφείς από τη Μ. Βρετανία, τη Σουηδία, την Ιταλία, την Ισπανία και, σε μικρότερο βαθμό, τη Γαλλία και τη Γερμανία, δείχνουν να διατηρούν την εμπορική δυναμική τους και στις ξένες αγορές.

Δ. Στρατηγικός ρόλος ορισμένων αγορών

Η μελέτη εξετάζει τη στρατηγική λειτουργία δύο αγορών αντιδιαμετρικής στόχευσης.

Δ.1 Γαλλία

Ενώ ο απόλυτος αριθμός των μεταφράσεων στη Γαλλία είναι μικρότερος από αυτόν της Γερμανίας, το ποσοστό τους επί της βιβλιοπαραγωγής είναι μεγαλύτερο (14,3% έναντι 12,7% της Γερμανίας, το 2009). Σ΄ ένα εθνικό περιβάλλον κατεξοχήν ανοιχτό και φιλόξενο για την ξένη λογοτεχνία, η μελέτη αναδεικνύει τη σημασία της γαλλικής αγοράς ως πρώτου σταθμού για μια επιτυχημένη διεθνή σταδιοδρομία, στη συνέχεια, συγγραφέων και βιβλίων. Το παράδειγμα αυτό ισχύει στην περίπτωση της επανανακάλυψης της σκανδιναβικής αστυνομικής λογοτεχνίας, μετά τον Χένινγκ Μανκέλ, με τον Στιγκ Λάρσον και στη συνέχεια με την Καμίλα Λέκμπεργκ. Και για τους δύο αυτούς συγγραφείς, η πρώτη μεγάλη «εκτός συνόρων» επιτυχία τους ήρθε στη Γαλλία, με τη σφραγίδα ενός εκδοτικού οίκου ειδικευμένου στη μεταφρασμένη λογοτεχνία, του Actes Sud.

Η εμπορική επιτυχία των Γάλλων συγγραφέων τείνει να διατηρείται, ως ένα βαθμό, εκτός των συνόρων της.

Ταυτόχρονα, η εμπορική επιτυχία των Γάλλων συγγραφέων τείνει να διατηρείται, ως ένα βαθμό, εκτός των συνόρων της. Η Αννά Γκαβαλντά είχε, την εποχή της μελέτης, συχνότερη παρουσία στους καταλόγους των ευρωπαϊκών μπεστ σέλερ από αυτή της Καμίλα Λέκμπεργκ. Ακόμα πιο ψηλά, η Μιριέλ Μπαρμπερί, με την πρωτοφανή επιτυχία του μυθιστορήματός της Η κομψότητα του σκατζόχοιρου (Gallimard, 2006, ελλ. έκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες), στη Γαλλία, που διατηρήθηκε στις εκδόσεις του στα ιταλικά, γερμανικά, ισπανικά, σουηδικά και τσεχικά. Το δεύτερο μυθιστόρημά της «ποιοτικά ψυχαγωγικής» Κατρίν Πανκόλ, Τα κίτρινα μάτια των κροκοδείλων (2006, ελλ. έκδ. Λιβάνης), πούλησε 1 εκ. αντίτυπα στη Γαλλία και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, από τα κινεζικά ως τα ισλανδικά (όχι όμως, και αυτό είναι χαρακτηριστικό, στα αγγλικά ή τα γερμανικά). Τόσο αυτό όσο και το επόμενο βιβλίο της, Το αργό βαλς των χελώνων (2008) είχαν επιτυχία σε ξένες αγορές, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση αυτή της Ισπανίας.

Τέλος, η αγγλικής, γαλλικής και ρωσικής καταγωγής Τατιάνα ντε Ροσνέ άφησε τους γνωστούς εκδοτικούς οίκους Plon και Fayard και κατέφυγε στη μικρή, ανεξάρτητη εκδότρια Héloïse d’ Ormesson, εκδίδοντας το πρώτο της μυθιστόρημα για την περίοδο της Κατοχής γραμμένο κατευθείαν στα αγγλικά (Το κλειδί της Σάρας/Sara’sKey, ελλ. έκδ. Ψυχογιός). Το βιβλίο μεταφράστηκε σε 38 γλώσσες και πουλήθηκαν συνολικά 4 εκ. αντίτυπα. Τα διεθνή δικαιώματά του παρέμειναν στις εκδόσεις Héloïse d’ Ormesson, στο Παρίσι, χωρίς άλλη πρακτόρευση.

Δ.2 Κεντρική και Νότια Ευρώπη

Οι αγορές της Κεντρικής και Νότιας Ευρώπης παίζουν συνήθως, σύμφωνα με τη μελέτη, το ρόλο του αγοραστή και όχι του πωλητή δικαιωμάτων.

Το ενδιαφέρον της Δύσης για τις χώρες της πρώην Ανατολικής Ευρώπης που είχε δημιουργηθεί μετά την πτώση του Τείχους, το 1989, έχει αρχίσει σιγά σιγά να υποχωρεί. Εκτός από τις περιπτώσεις των Ι. Κανταρέ, Ί. Κέρτες και Π. Εστερχάζι, η μόνη περίπτωση παρουσίας στους καταλόγους των ευπώλητων μιας άλλης χώρας, από τους συγγραφείς της μελέτης, ήταν αυτή του πολυμεταφρασμένου, επιζώντος του Ολοκαυτώματος και προτεινόμενου για το Νόμπελ λογοτεχνίας, υπεραιωνόβιου σήμερα Σλοβένου Μπόρις Παχόρ (γεν. 1913), που το μυθιστόρημά του Nekropola (Προσκύνημα μέσα στις σκιές) συμμετείχε στα ευπώλητα της Ιταλίας από τον Μάρτιο έως τον Μάιο του 2008. Αυτό, όμως, οφείλεται κυρίως στο ότι ο Παχόρ είναι γέννημα-θρέμα της Τεργέστης και μέλος της σλοβενικής μειονότητας της πόλης.

Η μελέτη αναφέρεται επίσης στην περίπτωση του γερμανόφωνου Ελβετού συγγραφέα Matthias Zschokke (1954-), ο οποίος είχε μια διακεκριμένη πορεία στον γερμανόφωνο χώρο, μέχρι τη βράβευση με το Prix Femina Etranger, το 2009, για το μυθιστόρημά του Ο Μόρις και τα κοτόπουλα (MauricemitHuhn, 2006). Καμία άλλη μετάφραση βιβλίων του στο εξωτερικό δεν έγινε, όμως, μετά από τη βράβευση αυτή.

Οι συγγραφείς από τις χώρες της ΚΝ Ευρώπης είναι πολύ δύσκολο να διεισδύσουν στις «δυτικές» αγορές των πέντε-έξι κυρίαρχων γλωσσών.

Οι συγγραφείς από τις χώρες της ΚΝ Ευρώπης είναι πολύ δύσκολο να διεισδύσουν στις «δυτικές» αγορές των πέντε-έξι κυρίαρχων γλωσσών (αν συνυπολογιστούν και τα σουηδικά), ακόμα και αν είναι βραβευμένοι ή μπεσελερίστες στη χώρα τους (το γεγονός αυτό δεν φαίνεται να αποτελεί το κυρίως πρόκριμα για την πώληση δικαιωμάτων). Αυτό έχει ως συνέπεια, σύμφωνα με τον Wischenbart, να αγνοούνται στη Δύση τόσο σημαντικές λογοτεχνικές αξίες (όπως λ.χ. ο Ρουμάνος Mircea Cărtărescu ή ο Πολωνός Andrzej Stasiuk), όσο και εκπρόσωποι της “ποιοτικής” λεγόμενης ευπώλητης λογοτεχνίας (όπως ο Τσέχος Michal Viewegh ή η δημοφιλής Ολλανδή Susanne Vermeer), περιπτώσεις παρόμοιες με αυτή της Κατρίν Πανκόλ, χωρίς όμως την ίδια μεταφραστική τύχη. Άλλοτε πάλι, η μακρόχρονη γλωσσική απομόνωση ενός συγγραφέα διακόπτεται ξαφνικά και τα έργα του αρχίζουν να μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες, όπως συνέβη με την περίπτωση του αμετάφραστου, αρχικά, Αυστριακού Ντάνιελ Γκλατάουερ που το έβδομο βιβλίο του, Gut Gegen Nordwind / LoveVirtually, του 2006 (ελλ. έκδ. Έρωτας μ΄ένα κλικ, Ψυχογιός 2010) μεταφράστηκε σε 35 γλώσσες και πούλησε 1 εκ. αντίτυπα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Εν πρώτοις, η μελέτη ομολογεί την αδυναμία της να καταγράψει τους μηχανισμούς που καθορίζουν την πορεία ενός λογοτεχνικού έργου προς τη μεταφραστική επιτυχία. «Η πορεία των έργων είναι πολυδαίδαλη και πολλές φορές συμπτωματική (anecdotal), στο μέτρο που δεν υπακούει σ’ ένα απλό και σταθερό σύστημα κανόνων», σημειώνεται. Λίγα από τα πραγματικά δεδομένα γίνονται κάθε φορά γνωστά, οι επαγγελματίες του χώρου είναι πολύ εξειδικευμένοι, τα κριτήρια των αποφάσεών τους είναι περίπλοκα και, τις περισσότερες φορές, δεν δηλώνονται ανοιχτά.

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί ο βαθμός επιθετικότητας όσο και προσωρινότητας των αποφάσεων των αγορών (“the aggressive volatility of the markets”).

Σημειώνονται τα εξής «παράδοξα»: (α). Αντίθετα από ό,τι θα περίμενε κανείς, δεν είναι οι πολυεθνικοί όμιλοι που έχουν τον πρώτο λόγο όσον αφορά τον εντοπισμό νέων αλλόγλωσσων ταλέντων, αλλά οι μικρότεροι ή και νέοι εκδοτικοί οίκοι, οι οποίοι δείχνουν μεγαλύτερη οξυδέρκεια και αποτελεσματικότητα σ’ αυτό τον τομέα (β). Ο ρόλος των λογοτεχνικών πρακτόρων (literary agents) μπορεί να είναι σημαντικός στον αγγλόφωνο κόσμο∙ έξω απ’ αυτόν, το δίκτυο των ίδιων των εκδοτικών οίκων είναι δυνατόν να οδηγήσει τους συγγραφείς σε μια εξίσου δυναμική και ανελισσόμενη διεθνή καριέρα (γ). Τα παραδοσιακά μέσα πολιτιστικής προώθησης, σε επίπεδο χώρας (υποτροφίες, βραβεία «ποιότητας», επιδότηση μεταφράσεων, αναφορά στις πωλήσεις, κλπ.), αποδεικνύονται περιορισμένης αποτελεσματικότητας για τη διεθνή σταδιοδρομία ενός έργου.

Στο μικρό στρώμα της ελίτ των πιο μεταφρασμένων, διεθνών συγγραφέων ανήκουν συγγραφείς από πολύ διαφορετικές γλώσσες, υπόβαθρο και πολιτισμικές διαδρομές. Μόνον το ένα τρίτο γράφουν στα αγγλικά. Η μεγάλη πλειοψηφία τους, όμως, γράφει σε μία από τις πέντε μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες (μαζί, πολύ πρόσφατα, με τις σκανδιναβικές γλώσσες). Ανάμεσά τους, όσοι εκφράζονται σε μία από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές ή μη ευρωπαϊκές γλώσσες αντιμετωπίζουν πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες να διεισδύσουν (ενώ, αντίθετα, ευνοούνται οι «γλωσσικοί & πολιτισμικοί μετανάστες», όπως λ.χ. οι δικοί μας Βασίλης Αλεξάκης, Θοδωρής Καλλιφατίδης, Πάνος Καρνέζης, Χρήστος Τσιόλκας, Τζορτζ Πελεκάνος, κ.ά.). Η ελίτ των διεθνών συγγραφέων τείνει να ενισχύει την κυριαρχία της στον συνολικό αριθμό των μεταφράσεων.

Η προβολή και η ώθηση που αποκτούν νέοι συγγραφείς που βραβεύονται με βραβεία «ανακάλυψης», όπως είναι το Man Booker Prize και λιγότερο το Prix Goncourt ή το Deutsche Buchpreis, είναι σημαντική για τη μεταφραστική και εμπορική απογείωση των συγκεκριμένων βιβλίων τους, αλλά δεν εγγυάται από μόνη της την ένταξη των συγγραφέων αυτών στην ομάδα της ελίτ και ως προς τους επόμενους τίτλους τους.

Ο κύριος όγκος των λογοτεχνικών μεταφράσεων δεν σχετίζεται με την κορυφή των πωλήσεων· ανήκει στους συγγραφείς της λεγόμενης «μεσαίας τάξης», που τα βιβλία τους μεταφράζονται, μεν, αλλά δεν ξεπερνούν τα όρια ενός σταθερού, μικρού ή μεγάλου κύκλου αναγνωστών. Αυτός είναι, ωστόσο, που συντηρεί στον ευρωπαϊκό χώρο το μέρος εκείνο της εκδοτικής βιομηχανίας και των αναγνωστών που ενδιαφέρονται για τις μεταφράσεις.

Οι «τοπικοί ήρωες» (localheroes), ιδίως από τις χώρες και γλώσσες της Κεντρικής και Νότιας Ευρώπης, στις περισσότερες περιπτώσεις δεν καταφέρνουν να υπερβούν τα εθνικά τους σύνορα. [Εναλλακτική μορφή της διαπίστωσης αυτής, είναι: Ό,τι μεταφράζεται δεν είναι απαραίτητα «η καλύτερη» λογοτεχνία μιας χώρας, αλλά αυτή που μπορεί ίσως να διαβαστεί από ένα διεθνές κοινό.] Ωστόσο, δεν υπάρχουν σε καμία περίπτωση «εγγυήσεις» ότι ένα αξιομετάφραστο έργο από τις ανωτέρω γλώσσες θα βρει τελικά το δρόμο του προς τη διεθνή επιτυχία.

[Επομένως: Η μάχη με τα «στερεότυπα πρόσληψης» όχι μόνο της λογοτεχνίας, αλλά και της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής «εικόνας» μιας χώρας, είναι διαρκής· κρατική πολιτική για το βιβλίο, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι και λογοτεχνικοί πράκτορες οφείλουν να συνεργάζονται για την υπέρβασή τους].

Το πιο αισιόδοξο συμπέρασμα της μελέτης είναι: υπάρχει μεγάλο μέρος ανεξερεύνητου ταλέντου προς μετάφραση στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Παράγοντες που μπορούν να αλλάξουν, μεσοπρόθεσμα, τη συγκριτική θέση της λογοτεχνίας της ΚΝ Ευρώπης είναι:

• Η συστηματοποίηση των μηχανισμών ανακάλυψης λογοτεχνικών ταλέντων στην αγορά του βιβλίου, μέσω τόσο πρακτόρων και scouts όσο και ενεργοποίησης των μικρών και μεσαίων εκδοτών· επίσης, μέσω του Βραβείου Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με την προϋπόθεση ότι οι εθνικές επιτροπές του θα μετεξελιχθούν σε μηχανισμούς επιλογής με διεθνή κριτήρια.
• Οι χαμηλές προκαταβολές που ζητούνται για την πώληση δικαιωμάτων από τις «μικρές» γλώσσες, διευκολύνουν τη δοκιμαστική έκδοση ορισμένων νέων τίτλων στις ξένες αγορές (αποτελούν, όμως, ταυτόχρονα παγίδα, για τον ίδιο λόγο, καθώς πολλοί από τους τίτλους μεταφράζονται και εκδίδονται μόνο εξαιτίας των προγραμμάτων επιδότησης).
• Η ψηφιακή τεχνολογία καταργεί τα εκδοτικά σύνορα και διευκολύνει την ανάγνωση έργων σε μετάφραση, παράλληλα με την ανάγνωσή τους στο πρωτότυπο, αλλάζοντας δραστικά τη σχέση μεταξύ των γλωσσών (λ.χ. αυξάνοντας τη ζήτηση για ικανοποιητικές μεταφράσεις βιβλίων που διαβάστηκαν αρχικά σε αγγλόφωνες ή γαλλόφωνες ψηφιακές εκδόσεις, και προς άλλες γλώσσες).

* Ο Σωκράτης Καμπουρόπουλος εργάστηκε μεταξύ 1996-2014 ως ειδικός σύμβουλος στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ). Γράφει και μεταφράζει ποίηση από τα αγγλικά.