Τόποι αναφοράς στη νεοελληνική τέχνη στο Μουσείο Μπενάκη

Από τα 3.000 εικαστικά έργα που αριθμεί συνολικά η συλλογή της ΤτΕ επιλέχθηκε ένας σχετικά μικρός αριθμός ζωγραφικών πινάκων, χαρακτικών και γλυπτών, από την υποδειγματική παρουσίαση των οποίων αναδεικνύονται διαφορετικές όψεις της νεοελληνικής τέχνης, από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας.

Η έκθεση διοργανώνεται με αφορμή τη συμπλήρωση 90 χρόνων από την έναρξη λειτουργίας της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ), από το Κέντρο Πολιτισμού Έρευνας και Τεκμηρίωσης της Τράπεζας σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, το οποίο παρά τα οικονομικά προβλήματα που το ταλανίζουν χρόνια τώρα καταφέρνει να διατηρεί τα σκήπτρα της πολιτιστικής επικαιρότητας. Από τα 3.000 εικαστικά έργα που αριθμεί συνολικά η συλλογή της ΤτΕ επιλέχθηκε ένας σχετικά μικρός αριθμός ζωγραφικών πινάκων, χαρακτικών και γλυπτών, από την υποδειγματική παρουσίαση των οποίων αναδεικνύονται διαφορετικές όψεις της νεοελληνικής τέχνης, από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας. «Ανάμεσά τους βρίσκονται έργα από σημαντικούς ζωγράφους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, όπως οι Κωνσταντίνος Βολανάκης, Ιωάννης Αλταμούρας, Νικόλαος Γύζης, Γεώργιος Ιακωβίδης, Κωνσταντίνος Μαλέας, Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, αλλά και από μεταγενέστερους, όπως οι Γιάννης Τσαρούχης, Πάρις Πρέκας, Σπύρος Βασιλείου, Παναγιώτης Τέτσης, κ.ά.».

Η έκθεση φέρνει στο προσκήνιο επίσης σύγχρονους ζωγράφους, ενώ ολοκληρώνεται με πρόσφατα αποκτήματα της συλλογής, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται πίνακες γνωστών και ευπώλυτων ζωγράφων όπως είναι οι: Γιάννης Αδαμάκος, Χρόνης Μπότσογλου, Θανάσης Μακρής, Γιώργος Ρόρρης, Μαρία Φιλοπούλου, Ειρήνη Ηλιοπούλου, Δημήτρης Ανδρεαδάκης, Ανδρέας Γεωργιάδης κ.ά. 

Κύριο χαρακτηριστικό της έκθεσης είναι ότι δεν περιορίζεται στην παρουσίαση κορυφαίων και μόνον καλλιτεχνών μας. Αντίθετα περιλαμβάνει θαυμάσιους πίνακες και χαρακτικά λιγότερο γνωστών εικαστικών, τα έργα των οποίων αφενός δεν έχουμε την ευκαιρία να βλέπουμε συχνά σε εκθέσεις, αφετέρου αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης.

Επίσης, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της έκθεσης αποτελεί η παρουσίαση ζωγραφικών έργων εμπνευσμένων από σημαίνοντα ιστορικά γεγονότα (παράδειγμα ο μεγάλων διαστάσεων πίνακας του Κ. Βολανάκη με θέμα «Εγκαίνια του Ισθμού της Κορίνθου). Στοιχείο που εντείνει τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα της έκθεσης, το οποίο ελπίζω να αντιληφθούν και να αξιοποιήσουν οι εκπαιδευτικοί μυώντας τους μαθητές στην ελληνική ζωγραφική μέσα από μια έκθεση λιτή, περιεκτική που όχι μόνον δεν κουράζει αλλά ξεκουράζει με την ομορφιά της τον επισκέπτη. Άλλωστε έχουν προβλεφθεί ξεναγήσεις αλλά και εκπαιδευτικά προγράμματα, ενώ σε βίντεο που προβάλλεται εξιστορείται η ιστορία της συλλογής και η λογική σύμφωνα με την οποία δομήθηκε η έκθεση.

Κωνσταντίνος Βολανάκης, Ακτή Φαλήρου, περ. 1885, Ελαιογραφία σε καμβά, Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος

Θεματικές ενότητες

Ο αριθμός των έργων, τα οποία έχουν τοποθετηθεί στην κάθε αίθουσα είναι περιορισμένος. Αυτή η αισθητική λιτότητα διευκολύνει πολύ τον επισκέπτη, ενώ ο «περίπατος» από αίθουσα σε αίθουσα οδηγεί στην εμβάθυνση της νεοελληνικής παραστατικής τέχνης.

Η προετοιμασία της έκθεσης διήρκεσε περισσότερα από δύο χρόνια. Η μελέτη της συλλογής οδήγησε την επιμελήτρια Χάρις Κανελλοπούλου να οργανώσει τα έργα τέχνης σε τρεις κύριες θεματικές ενότητες οι οποίες «αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν πηγές έμπνευσης ιδεών διαχρονικής σημασίας για τη νεοελληνική τέχνη».

Η κάθε ενότητα καλύπτει διαφορετικούς επιμέρους χώρους, που έχουν διαμορφωθεί ως ανεξάρτητες αίθουσες στον ισόγειο εκθεσιακό χώρο του Μουσείου Μπενάκη. Η Ναταλία Μπούρα είχε την ωραία ιδέα να δημιουργήσει χώρους περιορισμένου εμβαδού βαμμένους σε διαφορετικές αποχρώσεις (πράσινο της ελιάς, χοντροκόκκινο, γκρι κ.ά), όπου φιλοξενούνται τα έργα της κάθε ενότητας. Ο κάθε χώρος προκύπτει από την «αγκαλιά» του άλλου, ακολουθώντας τη λογική της μουσειακής παρουσίασης. Ο αριθμός των έργων, τα οποία έχουν τοποθετηθεί στην κάθε αίθουσα είναι περιορισμένος. Αυτή η αισθητική λιτότητα διευκολύνει πολύ τον επισκέπτη, ενώ ο «περίπατος» από αίθουσα σε αίθουσα οδηγεί στην εμβάθυνση της νεοελληνικής παραστατικής τέχνης.

Στα πλεονεκτήματα της έκθεσης, από αισθητική άποψη, θα πρόσθετα την τοποθέτηση στο κέντρο των εκθεσιακών χώρων –για χρήση αντί άλλων καθισμάτων– τους ξύλινους πάγκους που κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του ’60 από τον οίκο Σαρίδη, πάνω σε σχέδια εμπνευσμένα από την αρχαιοελληνική τέχνη και συγκεκριμένα το κάθισμα που αναπαριστάται στις παραστάσεις αρχαίων αγγείων. Τα έπιπλα αυτά θεωρούνται ιστορικά ορόσημα για τον ελληνικό σχεδιασμό και κομμάτια τους ανήκουν στην συλλογή της ΤτΕ, όπως και σε ορισμένους ακόμα κρατικούς και μουσειακούς χώρους.

Αρχαιότητα

Η έκθεση ξεκινά με έργα που σχετίζονται με την αρχαιότητα. «Με αφετηρία το εμβληματικό σχέδιο της Παλλάδας Αθηνάς, που δημιούργησε ο Νικόλαος Γύζης για το λάβαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρουσιάζονται έργα που αναδεικνύουν πρόσωπα της μυθολογίας, παραστάσεις της αρχαίας ιστορίας και απεικονίσεις αρχαιολογικών τοπίων, που αποτέλεσαν αφορμή για νέες αναζητήσεις στη νεοελληνική τέχνη ως προς έννοιες όπως το μέτρο, η αρμονία, το κάλλος». Στην πρώτη αυτή ενότητα παρουσιάζονται επίσης αρκετές προτάσεις για τραπεζογραμμάτια με σχέδια εμπνευσμένα από μοτίβα και παραστάσεις αρχαιολογικού και ιστορικού ενδιαφέροντος.

Γεώργιος Ιακωβίδης, Η κόρη με τα ρόδα, 1917, Ελαιογραφία σε καμβά, Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος

Καθημερινή Ζωή

Η δεύτερη θεματική ενότητα αφορά τον τρόπο με τον οποίο η τέχνη προσεγγίζει την καθημερινότητα, τον κόσμο που μας περιβάλλει, ηθογραφικές σκηνές και συνήθειες της καθημερινής ζωής, προσωπογραφίες καθώς και «νεκρές φύσεις». Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται έργα καλλιτεχνών του 19ου και του 20ου αιώνα (Νικηφόρος Λύτρας, Γεώργιος Ιακωβίδης, Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Θάλεια Φλωρά-Καραβία, Βάλιας Σεμερτζίδης, Ορέστης Κανέλλης, Γιάννης Τσαρούχης κ.ά.», καθώς και δημιουργίες σημαντικών χαρακτών (Γ. Κεφαλληνός, Δ. Γαλάνης, Τάσσος, Βάσω Κατράκη κ.ά.).

Τοπίο

Στην τρίτη ενότητα η τέχνη συναντά το τοπίο. Ξεχωρίζει η θαλασσογραφία και ιδιαίτερα «οι σειρές έργων των σημαντικών θαλασσογράφων Ιωάννη Αλταμούρα και Κωνσταντίνου Βολανάκη». Μάλιστα για τον Κωνσταντίνο Βολανάκη έχει αφιερωθεί ξεχωριστός χώρος, όπου φιλοξενούνται οι θαυμάσιοι πίνακες του ιστορικού καλλιτέχνη. Στην ίδια ενότητα εντάσσονται έργα της ζωγραφικής της υπαίθρου και του αστικού τοπίου (Σπύρος Παπαλουκάς και Κωνσταντίνος Μαλέας, αλλά και –μεταξύ άλλων– οι μεταγενέστεροι Βάσος Γερμενής, Αγήνωρ Αστεριάδης, Σπύρος Βασιλείου, Παναγιώτης Τέτσης, οι οποίοι «αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο το τοπίο αποτελεί σταθερή πηγή έμπνευσης, σημείο αναφοράς και εκκίνησης πειραματισμών στη νεοελληνική τέχνη»).

Η συλλογή έργων τέχνης της Τράπεζας της Ελλάδος άρχισε να διαμορφώνεται από την έναρξη ήδη της λειτουργίας της το 1928 και την εγκατάστασή της, μια δεκαετία αργότερα, στο εμβληματικό κτίριο της Πανεπιστημίου.

«Στο σύνολό της, η έκθεση επιχειρεί να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο τα θέματα αυτά ελκύουν το ανεξάντλητο ενδιαφέρον των Ελλήνων καλλιτεχνών και αποτελούν «τόπους αναφοράς» στην έκφραση της δημιουργίας τους και στη διαμόρφωση της εικαστικής γλώσσας τους. Παράλληλα, προσεγγίζει και την ίδια τη Συλλογή ως έναν «τόπο αναφοράς» έργων τέχνης που επιχειρούν να διατυπώσουν στο διηνεκές όψεις της ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας».

Η συλλογή έργων τέχνης της Τράπεζας της Ελλάδος άρχισε να διαμορφώνεται από την έναρξη ήδη της λειτουργίας της το 1928 και την εγκατάστασή της, μια δεκαετία αργότερα, στο εμβληματικό κτίριο της Πανεπιστημίου, το οποίο καλύπτει ένα ολόκληρο τετράγωνο του αθηναϊκού κέντρου (αρχιτέκτονες Ν. Ζουμπουλίδης, Κ. Παπαδάκης). Στο ίδιο το κτίριο είχαν πραγματοποιηθεί εκ κατασκευής εικαστικές παρεμβάσεις με βιτρό και διακοσμήσεις στα δάπεδα, ενώ συγχρόνως οι διοικητές θέλησαν να κοσμήσουν τους εκτεταμένους χώρους των γραφείων με έργα τέχνης. Έτσι ξεκίνησε η συλλογή η οποία συνεχίζει να εμπλουτίζεται αν και τα τελευταία χρόνια μάλλον με μεγάλη φειδώ. Την έκθεση συνοδεύει η ομότιτλη έκδοση «Τόποι Αναφοράς. Από τη Συλλογή της Τράπεζας Ελλάδος». 

* Στην κεντρική εικόνα πίνακας του Ορέστη Κανέλλη, Η Ηρώ, 1937, Ελαιογραφία σε καμβά, Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος.

* Η ΤΟΝΙΑ ΜΑΚΡΑ είναι δημοσιογράφος.

Info
Εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες από Δ' Δημοτικού έως Γ' Λυκείου θα πραγματοποιούνται κάθε Παρασκευή, από τις 16 Μαρτίου έως τις 18 Μαΐου, στο πλαίσιο της έκθεσης «Τόποι αναφοράς. Από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος».
Χάρη στη γενναιόδωρη χορηγία της Τράπεζας της Ελλάδος, το εκπαιδευτικό έντυπο Το μικρό βιβλίο της τέχνης. Πρόσωπα και Εικόνες. Από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος, θα διατίθεται στους μαθητές δωρεάν.
Πληροφορίες και κρατήσεις: Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, Δευτέρα - Πέμπτη, 10:00-14:00, 2103671067-69