SynagogueMenorahSinai

Για τη νουβέλα του Stefan Zweig «Μενορά - Το θαμμένο κηροπήγιο» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Άγρα).

Του Νίκου Ξένιου

H απόρριψη της πολιτικής από τον Στέφαν Τσβάιχ έγινε οξύτατη όταν ο συγγραφέας έστρεψε την αισθητική του όραση στο «σκοτάδι και τα ασαφή περιγράμματα» που χαρακτήριζαν τους Βιεννέζους διανοούμενους του fin-de-siècle. Από τον Ιανουάριο του 1933 και στο εξής ο συγγραφέας παρώτρυνε τους Εβραίους της κοινότητάς του να απέχουν από κάθε δημόσια αντιπαράθεση, ούτως ώστε να μη δίνουν λαβή σε αντισημιτικά σχόλια. Μέχρι το 1938 φαινόταν να υποτιμά τον Χίτλερ, αποδίδοντας τις ταλαιπωρίες των ομοθρήσκων του στη γενικότερη κατάσταση της προπολεμικής Ευρώπης. Το 1937 είχε ήδη ολοκληρώσει το DerbegrabeneLeuchter, μια αισιόδοξη αλληγορική νουβέλα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα με τον τίτλο: Μενορά – Το θαμμένο κηροπήγιο, σε μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου και με διαφωτιστικό επίμετρο του Παναγιώτη Κ. Τσούκα.1

Συμβολικό αντικείμενο εθνικής ακτινοβολίας

Ο λυρισμός στην απόδοση των ταλαιπωριών των ομοθρήσκων και ομοεθνών του κατά τη ρωμαϊκή-βυζαντινή εποχή είναι χαρακτηριστικός: ο Τσβάιχ έχει την πρόθεση (και, νομίζω, την υλοποιεί) να συγκινήσει τον αναγνώστη του σχετικά με το πεπρωμένο αυτού του πολυβασανισμένου, αδικημένου έθνους.

Οι πρώτοι Εβραίοι της Ρώμης ήσαν κυρίως έμποροι, που εγκαταστάθηκαν τον 1ο μ.Χ. αιώνα σε διάφορα λιμάνια της Μεσογείου, καταγόμενοι από τέσσερις, κυρίως, εβραϊκές οικογένειες που αιχμαλώτισε ο αυτοκράτορας Τίτος γύρω στο 70 μ.Χ. μαζί με τα ιερά τους αντικείμενα. Η παραδοσιακή χριστιανική εικονογραφία από το Βυζάντιο έως και σήμερα παριστά την εφτάφωτη λυχνία ως αντικείμενο που κανονικά ανήκει στην εβραϊκή κοινότητα της Ιερουσαλήμ. Η διαρκής καταδίωξη των Εβραίων επαναλαμβάνεται ως μοτίβο στον Μαρμάρινο Φαύνο του Ναθάνιελ Χώθορν, όπου η μενορά θάβεται από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο κοντά στον Τίβερη, το ποτάμι της Ρώμης: το αποτέλεσμα ήταν η εβραϊκή κοινότητα της Ρώμης να ζητά επανειλημμένως από το Βατικανό την άδεια αρχαιολογικών εκσκαφών στον Τίβερη. Στον Κόμη Βελισάριο του Ρόμπερτ Γκρέιβς η επτάφωτη λυχνία οδεύει προς την εκχριστιανισμένη Ιερουσαλήμ.

Αντίστοιχα, στο βιβλίο του Στέφαν Τσβάιχ ο εβραϊκός θρύλος της επτάφωτης λυχνίας (μενορά) ξεκινά από τον Ναό του Σολομώντα κατά την ύστερη ρωμαϊκή εποχή (455 μ.Χ.) και φτάνει έως την εποχή του Ιουστινιανού, διανοίγοντας ένα αμυδρό ελπιδοφόρο φως στο σκοτεινό τούνελ του ναζισμού που εξαπλώνεται. Εδώ, μετά από ταλαιπωρίες, κλοπές και δημιουργία αντιγράφου, το πρωτότυπο ιερό καντηλέρι θάβεται στον δρόμο μεταξύ της Γιάφα και της Ιερουσαλήμ, προκειμένου να διατηρηθεί ανέπαφο δια μέσου των αιώνων. Είναι αξιοσημείωτη η συμβολική βαρύτητα την οποία προσλαμβάνει αυτό το αντικείμενο στην ουμανιστική, διεθνική συνείδηση του συγγραφέα: αντίστοιχη με αυτήν του Τίμιου Σταυρού για τους χριστιανούς.

Ο λυρισμός στην απόδοση των ταλαιπωριών των ομοθρήσκων και ομοεθνών του κατά τη ρωμαϊκή-βυζαντινή εποχή είναι χαρακτηριστικός: ο Τσβάιχ έχει την πρόθεση (και, νομίζω, την υλοποιεί) να συγκινήσει τον αναγνώστη του σχετικά με το πεπρωμένο αυτού του πολυβασανισμένου, αδικημένου έθνους. Το πετυχαίνει εξιδανικεύοντας κάποιους χαρακτήρες και προσφεύγοντας στους θρύλους και την καταγραφή του ατομικού πεπρωμένου ενός αξιοπρεπούς προασπιστή της παράδοσης που θέτει τον εαυτό του «εκτός» («entzieht sich») υλικής πραγματικότητας, για να τον εξυψώσει ως το Ιδεώδες. Και, σε αφηγηματικό επίπεδο, φτάνει σε μιαν οραματική σύλληψη (στη σκηνή του ονείρου του Βενιαμίν), όπου το εβραϊκό έθνος δείχνει να πραγματώνει τον λόγο ύπαρξής του εγκαθιστάμενο σε απόλυτα σιωνιστικό πλαίσιο: στον ιδεώδη παραθαλάσσιο, γόνιμο, ειρηνικό τόπο της Χαναάν.

Ιδεολογικές καταβολές και αναζήτηση της πνευματικότητας

Η αναφορά στην Αιώνια Ιερουσαλήμ δεν μπορεί, ωστόσο, να κατατάξει τον Στέφαν Τσβάιχ στους σιωνιστές συγγραφείς: αντίθετα, η αλληλογραφία του που παρατίθεται στο επίμετρο, στο τέλος του βιβλίου, αποδεικνύει τον σκεπτικισμό του έναντι των κηρυγμάτων του σιωνισμού και την πεποίθησή τους σε ένα «ειδικού τύπου» πεπρωμένο των ανά την υφήλιο κατατρεγμένων Ισραηλιτών: «Η εβραϊκότητά μου δεν με επιβαρύνει, δεν με ενθουσιάζει, δεν με βασανίζει, δεν με διαφοροποιεί» γράφει ο συγγραφέας στον Μάρτιν Μπούμπερ, που εχρημάτισε ενεργό μέλος του σιωνιστικού κόμματος. «...τη νιώθω όπως νιώθω τους χτύπους της καρδιάς μου- τη νιώθω όταν τη σκέφτομαι, κι όταν δεν τη σκέφτομαι δεν τη νιώθω»: έτσι καθιστά σαφή την άποψή του περί εβραϊκότητας, διαχωρίζοντας τη θέση του από την ορθόδοξη σιωνιστική τοποθέτηση. Στη βιογραφία του του Εράσμου («Ο Έρασμος του Ρότερνταμ», 1934) ο Τσβάιχ απέδωσε αντίστοιχες ηθικές αναζητήσεις στον εβραϊκής καταγωγής Ολλανδό φιλόσοφο κατά την αντιπαράθεσή του προς τον Ελβετό Ιωάννη Καλβίνο, τον οποίο σκιαγράφησε αυταρχικό όπως ήταν ο Χίτλερ πριν από την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

altΠαρά τις όποιες επιφυλάξεις για τον σκεπτικισμό του Τσβάιχ έναντι του εβραϊκού ιδεώδους, πρέπει να επισημανθεί ότι, στο συνολικό έργο του, τα θρησκευτικά ζητήματα της Ευρώπης κατέχουν κεντρικό χαρακτήρα όχι τόσο ως δόγματα που αντιπαρατίθενται όσο ως πνευματικά σύμβολα που καθορίζουν το ήθος των ηρώων. Το «Μενορά» πρωτοδημοσιεύτηκε στη Βιέννη το 1937, εποχή κατά την οποία το κυνηγητό των Εβραίων από τους ναζί είχε γιγαντωθεί. Δεν μπορεί κανείς παρά να αναγνώσει τη νουβέλα στο ιστορικό της πλαίσιο. Στην Οστάνδη 1936 του Φόλκερ Βάιντερμαν ο bourgeois Τσβάιχ συζητά με τον Γιόζεφ Ροτ, τον Τόμας Μαν και τη Χάνα Άρεντ για έναν κόσμο που οριστικά παρέρχεται, για μια τομή στην ιστορική συνέχεια (βλ., σχετικά, εδώ). Η Αιώνια Ιερουσαλήμ του βιβλίου επ’ ουδενί ταυτίζεται με τον locum idealis της «πνευματικής» Ιερουσαλήμ όπου προσέβλεπε ο μεγάλος συγγραφέας.

Εθνικισμός ή επίγνωση των ριζών;

Η ραβινική και συναισθηματικά φορτισμένη αφήγηση αποκαλύπτει τη δύναμη της πίστης σε ένα ιερό σύμβολο, προσλαμβάνοντας διαστάσεις φιλοσοφικές και ψυχολογικές.

Το 1938, μετά από το αυστριακό Anschluss, o Tσβάιχ απελπίστηκε τελείως σχετικά με τη μοίρα των Ισραηλιτών. Αίσθηση εγρήγορσης έναντι του κινδύνου και έντονη αναποφασιστικότητα τον κατέτρυχαν διαρκώς. Φεύγοντας από την Αυστρία είχε εγκαταλείψει την ηλικιωμένη μητέρα του και ένα σωρό γνωστούς. Η απελπισία του –που τελικά τον οδήγησε και στην αυτοκτονία– ενισχύθηκε από την άρνηση της Σοβιετικής Ένωσης να παράσχει καταφύγιο σε τόσους και τόσους Εβραίους. Η σιωνιστική ονείρωξη δεν αρκούσε για να αναπτερώσει το ηθικό του. Η μοναδική λύση ήταν η προσφυγή του σε πνευματικότερες οδούς λύτρωσης, όπως φαίνεται στο βιβλίο του Ungeduld des Herzens (Επικίνδυνη Συμπόνια, μτφρ. Δημήτρης Κωστελένος, εκδ. Αγγελάκη). Άλλωστε, η συμπόνια και η ηθική δέσμευση απέναντι στο ιουδαϊκό ζήτημα υπήρξε γνώρισμα και άλλων συγγραφέων της Mitteleuropa της μεσοπολεμικής εποχής: του Άρθουρ Σνίτσλερ, του Φρανς Βέρφελ, του Γιόζεφ Ροτ, του Γιάκοπ Βάσερμαν, ακόμη και, εμμέσως, του Φραντς Κάφκα.

Η ραβινική και συναισθηματικά φορτισμένη αφήγηση του «Μενορά – Το θαμμένο κηροπήγιο» αποκαλύπτει τη δύναμη της πίστης σε ένα ιερό σύμβολο, προσλαμβάνοντας διαστάσεις φιλοσοφικές και ψυχολογικές: ο πρωταγωνιστής Βενιαμίν γίνεται με οδυνηρό τρόπο, στα νιάτα του, αυτόπτης μάρτυρας της επιβίβασης της μενορά σε ένα καράβι από τους βανδάλους του Γκιζέριχου, το 455 μ.Χ. Η παραμονή εν ζωή αυτού του «εκλεκτού» του Γιαχβέ διαρκεί ενενήντα χρόνια, για να τον οδηγήσει, σε βαθύ γήρας, ικέτη στο ανάκτορο του Ιουστινιανού. Γονυπετής μπροστά στον αδίστακτο, κυνικό Ιουστινιανό, ο Βενιαμίν αναλαμβάνει μιαν ευθύνη που φαντάζει αβάσταχτη, και που θα τον φέρει κοντά στον θάνατο: να επιστρέψει το κειμήλιο στον φυσικό του χώρο. Το μενορά παρίσταται, στο βιβλίο αυτό, ως το Ιερό Γκράαλ του Εβραϊσμού, η αντιπρόταση στον εθνικοσοσιαλισμό και στη βαρβαρότητα.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Το τελευταίο βιβλίο του, είναι το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» από τις εκδ. Κριτική.


[1] Το βιβλίο έχει ξαναμεταφραστεί από τον Κ.Λ. Μεραναίο ως «Μενοράχ» (εκδόσεις «Κεραμεύς», «Αστέρι» και «Αστάρτη»)


alt

Μενορά
Το θαμμένο κηροπήγιο
Stefan Zweig
Μτφρ. Μαρία Αγγελίδου
Επίμ. Σταύρος Πετσόπουλος
Άγρα 2018
Σελ. 240, τιμή εκδότη €12,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝ ΤΣΒΑΪΧ 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η χώρα του χιονιού» του Γιασουνάρι Καουαμπάτα (κριτική) – Η παθιασμένη λευκότητα του ερωτικού πάθους

«Η χώρα του χιονιού» του Γιασουνάρι Καουαμπάτα (κριτική) – Η παθιασμένη λευκότητα του ερωτικού πάθους

Για το μυθιστόρημα του Γιασουνάρι Καουαμπάτα [Yasunari Kawabata] «Η χώρα του χιονιού» (μτφρ. Παναγιώτης Ευαγγελίδης, εκδ. Άγρα). Kεντρική εικόνα: από την κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου σε σκηνοθεσία του Shirô Toyoda.

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

...
«Σπουδή στο μπλε» της Μάγκι Νέλσον (κριτική) – Το χρώμα ως λογοτεχνικό υποκατάστατο συναισθημάτων

«Σπουδή στο μπλε» της Μάγκι Νέλσον (κριτική) – Το χρώμα ως λογοτεχνικό υποκατάστατο συναισθημάτων

Για το βιβλίο της Μάγκι Νέλσον [Maggie Nelson] «Σπουδή στο Μπλε» (μτφρ. Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη, εκδ. Αντίποδες). Κεντρική εικόνα: από την «Μπλε ταινία» του Κριστόφ Κισλόφσκι. 

Γράφει η Φανή Χατζή

Ήταν Νοέμβριος του 2020 ...

«Λούνα Παρκ» του Φόλκερ Κούτσερ και «Οι ανεπιθύμητοι νεκροί» του Κρις Λόιντ (κριτική) – Αστυνομικές ίντριγκες, από τη Βαϊμάρη στο παραδομένο Παρίσι

«Λούνα Παρκ» του Φόλκερ Κούτσερ και «Οι ανεπιθύμητοι νεκροί» του Κρις Λόιντ (κριτική) – Αστυνομικές ίντριγκες, από τη Βαϊμάρη στο παραδομένο Παρίσι

Για το μυθιστόρημα του Φόλκερ Κούτσερ [Volker Kutscher] «Λούνα Παρκ» (μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Διόπτρα) και το μυθιστόρημα του Κρις Λόιντ [Chris Lloyd] «Οι ανεπιθύμητοι νεκροί» (μτφρ. Βασίλης Κοντόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο). Ιστορικά crime fiction με φόντο τον Μεσοπόλεμο και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Κεντρική ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ