Το τέρας (του) Φράνκενσταϊν και η γέννηση ενός είδους

Δεν έχει περάσει ούτε ένας μήνας από τότε που οι ειδήσεις από τον χώρο των επιστημών γέμισαν με τη λέξη «Φράνκενσταϊν». Ερευνητές στην Ιατρική Σχολή του Γέιλ, αφότου αποκεφάλισαν γουρούνια και άφησαν να περάσουν λίγες ώρες ώστε να νεκρωθούν όλα τα εγκεφαλικά κύτταρά τους, εισήγαγαν ένα πρωτοποριακό υγρό μείγμα που επανέφερε στη ζωή αρκετές κυτταρικές λειτουργίες τους. Είχε προηγηθεί, έναν χρόνο πριν, παρόμοιο πείραμα στις ΗΠΑ όπου οι εγκέφαλοι γουρουνιών, αφότου είχαν αποκοπεί από το σώμα, διατηρήθηκαν στη ζωή επί τρεις ολόκληρες ημέρες. Σε αυτή την είδηση είχε χρησιμοποιηθεί ξανά το όνομα του μυθικού γιατρού-συμβόλου των πειραμάτων με στόχο την αναβίωση της νεκρής ύλης. Ρητός στόχος αυτών των επιστημόνων, βέβαια, είναι να βοηθήσουν ασθενείς με εγκεφαλικές βλάβες να ανακτήσουν τη φυσιολογική λειτουργία του βασικότερου οργάνου τους. Ποιος ξέρει όμως –θα σκεφτόταν ο κάθε καχύποπτος– πώς θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν στη συνέχεια αυτή την απίθανη ανακάλυψη;

Ο «Φράνκενσταϊν» (1818) της Μέρι Σέλεϊ κυκλοφόρησε πρόσφατα, για μία ακόμα φορά, σε μια λίαν φροντισμένη έκδοση σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά και με επίμετρο της Τζόις Κάρολ Όουτς, στη νέα σειρά «Τα κλασικά» (εκδ. Ψυχογιός) υπό τη διεύθυνση του Ηλία Μαγκλίνη.

Είναι σαφές ότι ο μύθος του Φράνκενσταϊν κατατρύχει τη δυτική, και πλέον την παγκόσμια, συνείδηση εδώ και δύο ακριβώς αιώνες, από την εποχή δηλαδή όπου μια δεκαεννιάχρονη κοπέλα αδιανόητης ευφυΐας, φαντασίας και ενσυναίσθησης οραματίστηκε το ανεπανάληπτο μυθιστόρημα που έμελλε να ταράξει τα λογοτεχνικά ύδατα, γεννώντας κατά πολλούς –π.χ. κατά τον Μπράιαν Άλντις, συγγραφέα σημαντικών έργων Επιστημονικής Φαντασίας, όπως ο Φράνκενσταϊν Λυόμενος– το νέο genre της ΕΦ το οποίο αργότερα θεμελίωσαν ο Βερν και ο Γουέλς, και σπέρνοντας ιδέες που θα αξιοποιούσαν όλες οι τέχνες. Ο Φράνκενσταϊν (1818) της Μέρι Σέλεϊ κυκλοφόρησε πρόσφατα, για μία ακόμα φορά, σε μια λίαν φροντισμένη έκδοση σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά και με επίμετρο της Τζόις Κάρολ Όουτς, στη νέα σειρά «Τα κλασικά» (εκδ. Ψυχογιός) υπό τη διεύθυνση του Ηλία Μαγκλίνη. 

Το μυθιστόρημα αποτελείται από τρεις εγκιβωτισμένες αφηγηματικές φωνές. Ο Άγγλος θαλασσοπόρος Ρόμπερτ Γουόλτον περιγράφει σε επιστολές το ερευνητικό ταξίδι του προς τον Βόρειο Πόλο. Εκεί βλέπει ξαφνικά «ένα πλάσμα που είχε το σχήμα ανθρώπου αλλά το παράστημα γίγαντα» να φεύγει και να χάνεται στους πάγους. Την επόμενη μέρα περισυλλέγεται ένας άνδρας σε ελεεινή κατάσταση: είναι ο ετοιμοθάνατος Βικτόρ Φράνκενσταϊν, Ελβετός επιστήμονας που αποφασίζει να εκμυστηρευτεί στον Γουόλτον την απίστευτη περιπέτειά του. Το υπόλοιπο έργο συγκροτεί η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Φράνκενσταϊν, την οποία καταγράφει ο Γουόλτον, ενώ ενδιάμεσα παρεμβάλλεται, επίσης σε πρώτο πρόσωπο, η αφήγηση του Πλάσματος. Το έργο κάνει έναν πλήρη κύκλο και κλείνει με τον Γουόλτον. 

Ο Φράνκενσταϊν είναι ένας νέος και φιλόδοξος επιστήμονας, αναθρεμμένος στους κόλπους μιας ευτυχισμένης οικογένειας, ο οποίος, καταγινόμενος με τη σύγχρονή του επιστήμη (τη «φυσική φιλοσοφία», όπως λεγόταν τότε) αλλά και ξεσηκώνοντας ιδέες από αλχημιστές του παρελθόντος, κατασκευάζει έναν άνδρα συνενώνοντας νεκρά μέλη και εμφυσώντας τους ζωή (δεν διευκρινίζεται το πώς, πιθανότατα με την αρωγή του γαλβανισμού/ηλεκτρισμού), ακολουθώντας τη φυσική του ορμή: «Για μένα ο κόσμος ήταν ένα μυστικό που επιθυμούσα να το μαντέψω». Όταν αμέσως συνειδητοποιεί (ή έστω κρίνει κι αποφασίζει) ότι το δημιούργημά του έχει φρικιαστική όψη, σοκάρεται τόσο πολύ ώστε το αποστρέφεται μετά βδελυγμίας: οι αρχικοί χαρακτηρισμοί του («αξιοθρήνητο πλάσμα», «φρικαλέο φάντασμα», «τέρας», «δαίμονας», κ.ά.) θα επαναλαμβάνονται ψυχαναγκαστικά. Το πλάσμα εξαφανίζεται και ο Φράνκενσταϊν, παρότι ανακουφίζεται και ξεχνά την ύπαρξή του, αρρωσταίνει.

Ύστερα από αδιανόητες περιπέτειες έρχεται η ώρα του πλάσματος να εκμυστηρευτεί την ιστορία του στον δημιουργό του: «Όλοι οι άνθρωποι μισούν τα τέρατα· πόσο, λοιπόν, πρέπει να μισούν εμένα, που είμαι το πιο άθλιο απ’ όλα τα ζωντανά πλάσματα! Ακόμα κι εσύ, δημιουργέ μου, με απεχθάνεσαι και με απορρίπτεις, εμένα, το δημιούργημά σου […]. Θα έπρεπε να είμαι ο Αδάμ σου, ενώ δεν είμαι παρά ο πεπτωκώς άγγελος». Οι πρώτες απόπειρες κοινωνικοποίησης, η εκμάθηση της γλώσσας (αφού ο Φράνκενσταϊν απέφυγε να είναι, εκτός από στοργικός πατέρας, και δάσκαλος), η αντανάκλαση στη λίμνη και η θέαση της δυσμορφίας του, η ανάγνωση των ημερολογίων του Φράνκενσταϊν πριν από το επιτυχημένο και μαζί αποτυχημένο πείραμα, η δολοφονία των πιο αγαπημένων προσώπων του δημιουργού του και η απόδοσή της στη φρικτή παρουσία του και στην ακόμα πιο φρικτή αντιμετώπισή του από τους άλλους (ζητά να βρει καταφύγιο «από τη βαρβαρότητα του ανθρώπου»), το διαρκές αίτημα για συμπόνια από τον δημιουργό, η απαίτηση για κατασκευή ενός γυναικείου πλάσματος ώστε να μη μείνει μόνος κι έρημος: αυτά κι άλλα συγκροτούν την αφήγηση του Πλάσματος και περιέχουν μερικά από τα σπαρακτικότερα αποσπάσματα στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Ένας επιστήμονας κατασκευάζει ένα τεχνούργημα, εν προκειμένω ζωντανό, που ξεφεύγει από τον έλεγχό του και τον τιμωρεί: όποιος τρώει από το δέντρο της Γνώσης δεν θα αργήσει να δει την ώρα της Πτώσης του.

Η πρώτη και κυρίαρχη, ήδη από την εποχή εκείνη, ερμηνεία του έργου εστιάζει στην ιδέα ότι ένας επιστήμονας κατασκευάζει ένα τεχνούργημα, εν προκειμένω ζωντανό, που ξεφεύγει από τον έλεγχό του και τον τιμωρεί: όποιος τρώει από το δέντρο της Γνώσης δεν θα αργήσει να δει την ώρα της Πτώσης του. Οι περισσότερες ερμηνείες συνυφαίνονται με αυτή την κεντρική: ο Φράνκενσταϊν ως κάποιος που αξιώνει τη θέση του θεού ως δημιουργού ζωής, το Πλάσμα ως ο άλλος/ο ξένος/ ο ανοίκειος μέσα μας και έξω μας, Φράνκενσταϊν και Πλάσμα ως οι δύο αενάως αντικατοπτριζόμενες όψεις της ανθρώπινης φύσης (λέει το τέρας στον Φράνκενσταϊν: «Ο ελεήμων Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ωραίο και θελκτικό, κατ’ εικόνα του· όμως η δική μου μορφή είναι σιχαμερό αντίγραφο της δικής σου».) Η σχετική βιβλιογραφία είναι ανεξάντλητη και οι δυνατότητες ανάγνωσής του πάμπολλες (οι ψυχαναλυτές τρίβουν τα χέρια τους, ενώ ορισμένες ερμηνείες το συνδέουν με τις πολιτικές επαναστάσεις των τελών του 18ου αιώνα). Όποια ερμηνεία κι αν σκεφτεί ή επιλέξει κανείς, άσβηστο παραμένει το δέος μπροστά στη γραφή αυτού του μυθιστορήματος από μια νεαρή γυναίκα που κυριολεκτικά έβαλε τα γυαλιά στους πολύ διασημότερους συντρόφους της την εποχή της σύλληψής του: στον εραστή και μετέπειτα σύζυγό της, Π. Μπ. Σέλεϊ, και στον φίλο της, Μπάιρον. Δύο αιώνες μετά, ποιο έργο αυτών των δύο κορυφαίων Ρομαντικών διαβάζεται συχνότερα από τον Φράνκενσταϊν; 

Είναι περιπετειώδες γοτθικό αφήγημα γεμάτο ανατροπές, καθώς και μοντέρνο φιλοσοφικό μυθιστόρημα με φιλελεύθερες απόψεις. (Αφήνεται να εννοηθεί πως οι δημοκρατίες είναι καλύτερες από τις μοναρχίες, πως ο γάμος πρέπει να είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής, και λανθάνουν παρόμοια δείγματα της ανατροφής της Σέλεϊ από τους προχωρημένους γονείς της.

Ένα άλλο ουσιαστικό ζήτημα αφορά την ενοχή και την απόδοση ευθύνης. Μέχρι ποιο σημείο δικαιολογείται η συνέχιση της εκδικητικότητας του Πλάσματος; Είναι λογικό να ταυτιζόμαστε μαζί του και να το συμπονούμε – και μόνο το γεγονός ότι η ασχήμια του αποτέλεσε τον κύριο λόγο για τον κοινωνικό εξοβελισμό του είναι κάτι που δεν αντέχεται, όπως επίσης η μερική (μα όχι ολική, όπως υποστηρίζει η Όουτς) άρνηση του Φράνκενσταϊν να αναλάβει τις ευθύνες του. Ωστόσο, είναι ριψοκίνδυνη η απόλυτη ταύτιση μαζί του και η απόλυτη καταδίκη του δημιουργού του. Το επιχείρημα του Πλάσματος, «Είμαι κακός, επειδή είμαι δυστυχισμένος», γίνεται ριψοκίνδυνο αν τραβηχτεί στα άκρα: άραγε η δυστυχία δικαιώνει τα κατά συρροήν εγκλήματα; Ούτε καν το ίδιο, στον συγκλονιστικό επίλογό του προς τον Γουόλτον προτού χαθεί μακριά, δεν το πιστεύει αυτό, αφού παραδέχεται πως ξεπέρασε τα όρια: «Καμιά ενοχή, καμιά παράβαση, καμιά κακία, καμιά δυστυχία δεν μπορεί να συγκριθεί με τις δικές μου. […] Δολοφόνησα τους αξιαγάπητους και τους ανυπεράσπιστους· στραγγάλισα αθώους στον ύπνο τους κι έπνιξα με τα ίδια μου τα χέρια εκείνους που ποτέ δεν είχαν βλάψει ούτε εμένα ούτε άλλο ζωντανό πλάσμα». Το τέρας υποφέρει φρικτά από μοναξιά και απόρριψη, κι είναι λογικό να εκδικείται. Όμως και ο Φράνκενσταϊν υποφέρει φρικτά, καθώς έχει δει σχεδόν όλα τα λατρευτά του πρόσωπα να θανατώνονται – στο τέλος δεν είναι λιγότερο μόνος στον κόσμο, δεν πάσχει από μικρότερη υπαρξιακή αγωνία, δεν είναι λιγότερο τραγικός ήρωας, έστω κι αν ο ίδιος έχει πυροδοτήσει αυτή την εξέλιξη.  

Το μυθιστόρημα της Σέλεϊ βρίθει από ρομαντικούς κοινούς τόπους: ακραίες εναλλαγές συναισθημάτων όπου τα όρια μεταξύ υγείας και τρέλας είναι ρευστά, συναρπαστικές περιγραφές τοπίων και κλιμάτων με έμφαση στα ορεινά μέρη της Κεντρικής Ευρώπης (όπου άλλωστε έγινε η σύλληψη του έργου), μελοδραματικές εξιδανικεύσεις και προειδοποιητικά διδάγματα. Είναι περιπετειώδες γοτθικό αφήγημα γεμάτο ανατροπές, καθώς και μοντέρνο φιλοσοφικό μυθιστόρημα με φιλελεύθερες απόψεις (αφήνεται να εννοηθεί πως οι δημοκρατίες είναι καλύτερες από τις μοναρχίες, πως ο γάμος πρέπει να είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής, και λανθάνουν παρόμοια δείγματα της ανατροφής της Σέλεϊ από τους προχωρημένους γονείς της, τον Γκόντγουιν και τη Γούλστονκραφτ) αλλά και με κριτική στον Διαφωτιστικό ορθολογισμό. Ένα βιβλίο «παραισθητικό και σουρεαλιστικό στο βαθύτερό του επίπεδο» (Όουτς), που «διερευνά με διεισδυτικότητα τα όρια γνώσης και ύβρεως, φύσης και επιστήμης, φιλίας και προδοσίας, εξωτερικής και εσωτερικής ομορφιάς, ανάγκης του σχετίζεσθαι και μοναξιάς, ανθρώπου και ζώου» (Σχινά). 

Η Mary Shelley

Το έργο προειδοποιεί μεν ότι τέρας είναι περισσότερο ο ίδιος ο Φράνκενσταϊν, όπως ακριβώς ο βιβλικός μύθος της Γένεσης προειδοποιεί για την ύβρη της γνώσης.

Θεωρώ πως το πιο θεμελιώδες στοιχείο έγκειται στην ανθρωπολογική προέκταση της ιδέας ότι ένας συγκεκριμένος επιστήμονας κατασκευάζει ένα αντικείμενο που δεν μπορεί να το καθυποτάξει, καθώς αυτό μετατρέπεται σε υποκείμενο και τον καθυποτάσσει. Ο επιστήμονας/δημιουργός δεν είναι παρά το υπόδειγμα του Homo sapiens στη βαθύτερη ουσία του, πάντα εντός της Ιστορίας: Homo faber, ένα κατασκευαστικό ζώο με απύθμενη περιέργεια για νέες ανακαλύψεις και εφευρέσεις, τις οποίες είναι μοιραίο, αναπόδραστα εγγενές στη γνωστική φύση του, να συνεχίζει και να αυξάνει επ’ αόριστον. Το έργο προειδοποιεί μεν ότι τέρας είναι περισσότερο ο ίδιος ο Φράνκενσταϊν, όπως ακριβώς ο βιβλικός μύθος της Γένεσης προειδοποιεί για την ύβρη της γνώσης· αλλά ο άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι το ευφυές κτήνος, σαν τον «Προμηθέα» του υπότιτλου του βιβλίου, που με το αστείρευτα δημιουργικό φαντασιακό του θα εξακολουθεί να εφευρίσκει και να πληρώνει, άλλοτε ελαφρά και άλλοτε βαριά, τα τιμήματα των εφευρέσεών του. Ο Φράνκενσταϊν δεν είναι ούτε τρελός ούτε κακός, δεν είναι μια εκκεντρική εξαίρεση, αλλά ο κανόνας – αυτά τα δεδομένα καθιστούν ακόμα πιο τρομακτική την ιστορία του και εξηγούν τη διαρκή απήχηση του μύθου του. Δεν υπάρχει άλλο τέρας από τον άνθρωπο.  

Χωρίς αυτό να σημαίνει πως ο άνθρωπος δεν μπορεί συγχρόνως να απολαμβάνει τις εφευρέσεις του. Την ημέρα όπου έγραφα αυτό το κείμενο έτυχε να προβάλλεται στην ΕΡΤ2, και να δω, το ντοκιμαντέρ Η ιστορία της επιστημονικής φαντασίας του Τζέιμς Κάμερον με ειδικό θέμα τα «Τέρατα». Εννοείται πως η ιστορία της Σέλεϊ φιγούραρε στην κορυφαία θέση και το δικό της τέρας ως «το» τέρας της μοντέρνας μυθοπλασίας. Μια άλλη όμως πληροφορία μού έκανε ιδιαίτερη εντύπωση: στα κινηματογραφικά στούντιο του Τόμας Έντισον, εφευρέτη του ηλεκτρικού λαμπτήρα και του φωνογράφου μεταξύ αμέτρητων άλλων εφευρέσεων που μεταμόρφωσαν τη ζωή στον πλανήτη, διασκευάστηκε για πρώτη φορά ο Φράνκενσταϊν το 1910, αλλά εδώ το πλάσμα δεν αποκτά ζωή με ηλεκτρικές, αλλά με χημικές μεθόδους (υπάρχουν πολλές, σοβαρότερες σεναριακές ελευθερίες σε αυτή τη 12λεπτη ταινία όπου η φρίκη εναλλάσσεται με την ευτυχία). Στόχος του Έντισον, λέει, ήταν να μη θίξει τις επωφελείς χρήσεις των εφευρέσεών του, προσφέροντας εμμέσως πλην σαφώς την εικόνα του επιστήμονα που βελτιώνει τη ζωή. Πρόκειται για μια προειδοποίηση, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση: να μην πάσχουμε από το «σύνδρομο του Φράνκενσταϊν» (Ασίμοφ), να μη μας πιάνει με το παραμικρό ο τρόμος μπρος στην τεχνολογία και να μάθουμε να ελέγχουμε την αυτόματη αντίδραση πως αυτή έρχεται για να καταστρέψει τη ζωή μας.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα ««Αίμα μηχανή» (εκδ. Γαβριηλίδη).

→ Στην κεντρική εικόνα, ο πίνακας του © Faustronaut Jeff Smith.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ήταν μια καταθλιπτική νύχτα του Νοεμβρίου όταν είδα επιτέλους τους πόθους μου να εκπληρώνονται. Με μια νευρικότητα που σχεδόν άγγιζε την αγωνία, είχα συγκεντρώσει γύρω μου τα αναγκαία όργανα, με την ελπίδα ότι ίσως εμφυσούσα μια σπίθα ζωής στο άψυχο πράγμα που κειτόταν στα πόδια μου. Ήταν ήδη μία το πρωί· η βροχή χτυπούσε μονότονα τα τζάμια και το κερί μου κόντευε να λιώσει, όταν, στην ωχρή αναλαμπή της φλόγας που τρεμόσβηνε, είδα το θολό, κίτρινο μάτι του πλάσματος να ανοίγει· ανάσαινε βαριά και μια σπασμωδική κίνηση τράνταζε τα μέλη του».

Φράνκενσταϊν
Μέρι Σέλεϊ
Μτφρ. Κατερίνα Σχινά
Επίμετρο: Τζόις Κάρολ Όουτς
Ψυχογιός 2019
Σελ. 352, τιμή εκδότη €15,50 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ MARY SHELLEY