Η Ιλιάδα με το βλέμμα μιας σκλάβας

H Πατ Μπάρκερ στο μυθιστόρημά της Η σιωπή των κοριτσιών χρησιμοποιεί την πεζή γλώσσα της καθημερινότητας –και όχι το δακτυλικό εξάμετρο–, και αφηγείται την ιστορία της Ιλιάδας –χωρίς την συνδρομή κάποιας θεάς-μούσας–, περασμένη από τον ηθμό του βλέμματος και του συναισθήματος της Βρισηίδας. 

Το άλλο πρόσωπο του Αχιλλέα

Ενώ μέχρι πρότινος είχε πολλούς να την υπηρετούν, τώρα είναι υποχρεωμένη να υπηρετεί. Και μάλιστα να υπηρετεί με όλους τους τρόπους τον άνθρωπο που σκότωσε την οικογένειά της: τον Αχιλλέα.

Η Βρισηίδα από βασίλισσα της Λυρνησσού βρέθηκε αιχμάλωτη στο στρατόπεδο των Αχαιών, από τα βασιλικά της ανάκτορα στις σκηνές και στα παραπήγματα των Ελλήνων πολεμιστών. Ενώ μέχρι πρότινος είχε πολλούς να την υπηρετούν, τώρα είναι υποχρεωμένη να υπηρετεί. Και μάλιστα να υπηρετεί με όλους τους τρόπους τον άνθρωπο που σκότωσε την οικογένειά της: τον Αχιλλέα, που τον γνωρίζουμε για το θάρρος και την ανδρεία του, την ομορφιά και τη δύναμή του. Η Βρισηίδα όμως είχε την ατυχία να δει και να γνωρίσει και την άλλη του πλευρά, την άγρια και σκοτεινή. Τον είδε να σκοτώνει αδίστακτα χωρίς να υπολογίζει την ηλικία, το φύλο ή την κατάσταση του αντιπάλου. Είδε όλη τη σκληρότητα και την αναλγησία του. Τον είδε κυνηγημένο από τους δαίμονές του. Τον είδε να προσπαθεί να αποδεχτεί τη μοίρα που του όρισαν οι θεοί: αθάνατη δόξα ως αντάλλαγμα για ένα πρόωρο θάνατο.

Η αφήγηση της Μπάρκερ ξεκινά λίγο πριν από τη γνωστή μας αρχή της Ιλιάδας του Ομήρου, όταν ο Αχιλλέας και οι σύντροφοί του κατέλαβαν την Λυρνησσό, την πόλη στην οποία η Βρισηίδα ήταν βασίλισσα. Όμως «είναι δύσκολα τα πράγματα για τις γυναίκες όταν πέφτει μια πόλη». Δεν έχουν καν την τύχη των ανδρών, να σκοτωθούν. Κρατούνται αιχμάλωτες και είναι υποχρεωμένες να υπηρετούν τους κατακτητές και να υφίστανται βία, ταλαιπωρία, εξευτελισμούς και κακοποίηση. Κι όλα αυτά χωρίς να εκδηλώνουν στο ελάχιστο τα συναισθήματά τους. Έτσι κι αλλιώς και στην προηγούμενη ζωή τους είχαν βιώσει πλήρη καταστρατήγηση της ελεύθερης βούλησής τους.

Γιατί «στη γυναίκα αρμόζει η σιωπή». Οφείλει τυφλή υπακοή στον πατέρα, το σύζυγο, τον αφέντη της. Ως αιχμάλωτη, έχει επίγνωση της μοίρας της. Αποδέχεται την πραγματικότητα αποφεύγοντας την μοιρολατρία. Ο ρεαλισμός που χαρακτηρίζει τη Βρισηίδα συνδυάζεται επιτυχώς με υπομονή και επαγρύπνηση. Είναι τα στοιχεία που θα την συνοδεύουν σε όλη τη διάρκεια της αιχμαλωσίας της και θα την βοηθήσουν να επιβιώσει.

Μια ξεχωριστή ικανότητα

Κανείς μας όμως δεν μπήκε στον κόπο να αναρωτηθεί για τις γυναίκες της ομηρικής εποχής, για τη ζωή τους, τις απόψεις τους, τα θέλω τους ή το συναίσθημά τους. Πλαισίωναν πάντα έναν άνδρα, εκτελώντας χρέη διακοσμητικού στοιχείου.

Η Μπάρκερ είναι δεινή αφηγήτρια. Με λόγο ζωντανό, που ρέει αβίαστα και σε καθηλώνει. Ενώ ξέρεις τη συνέχεια και το τέλος της ιστορίας, αδυνατείς να σταματήσεις την ανάγνωση. Έχει την ικανότητα των παλιών παραμυθάδων οι οποίοι, ενώ έλεγαν ξανά και ξανά μιαν ήδη γνωστή ιστορία, κρατούσαν το ενδιαφέρον των ακροατών τους μέχρι το τέλος. Η διαφορά είναι ότι η προσπάθεια της Μπάρκερ δεν σταματάει μόνο στην τέρψη της ακοής μας ή στην επίκληση του συναισθήματός μας, ούτε στο να μας εκθέσει στον μέγιστο βαθμό τη φρίκη, τον πόνο, την απελπισία και την απόγνωση που συνοδεύουν τον πόλεμο. Στόχο της έχει να μας κάνει ν’ αναρωτηθούμε για τα αυτονόητα και γι’ αυτά που δεν είχε τύχει να μας απασχολήσουν μέχρι τώρα.

Έχουμε διαβάσει και αναλύσει τα ομηρικά έπη στα σχολικά μας χρόνια. Έχουμε συναντήσει αξιοθαύμαστους χαρακτήρες ανδρών που διακρίθηκαν για τις πολεμικές κυρίως αλλά και τις πνευματικές αρετές τους. Κανείς μας όμως δεν μπήκε στον κόπο να αναρωτηθεί για τις γυναίκες της ομηρικής εποχής, για τη ζωή τους, τις απόψεις τους, τα θέλω τους ή το συναίσθημά τους. Πλαισίωναν πάντα έναν άνδρα, εκτελώντας χρέη διακοσμητικού στοιχείου. Ήταν αντικείμενα προς χρήσιν, χωρίς δικαίωμα έκφρασης. Ήταν πάντα παρούσες, χωρίς όμως να έχουν ποτέ τον πρώτο λόγο. Μπορούσαν να επηρεάζουν έμμεσα τη λήψη αποφάσεων, στην περίπτωση που ήταν σύζυγοι, πάντα όμως την τελική απόφαση την έπαιρνε ο άνδρας του σπιτιού. 

Στα ομηρικά έπη συναντάμε στοιχεία για τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη. Θα πρέπει όμως να διευκρινίσουμε κάτι: Ο Όμηρος έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ. και έγραψε για τον Τρωικό πόλεμο ο οποίος έλαβε χώρα τον 11ο αιώνα π.Χ. Τα σχόλιά του για τη θέση της γυναίκας, αναφέρονται στη γυναίκα των γεωμετρικών χρόνων  και όχι στη γυναίκα της εποχής της Τροίας. Η γυναίκα, λοιπόν, της εποχής του Ομήρου, είναι σύζυγος και μητέρα, οργανώνει τα του οίκου της και υφαίνει στον ελεύθερο χρόνο της. Βρίσκεται πάντα υπό την προστασία ενός άνδρα, πατέρα, αδελφού ή συζύγου. Τα πράγματα όμως γίνονται πολύ άσχημα γι’ αυτήν σε περίπτωση πολέμου. Όταν οι εχθροί καταλάβουν μια πόλη, οι γυναίκες γίνονται λάφυρα πολέμου για τους πολεμιστές του εχθρού.

Η γυναίκα, λοιπόν, της εποχής του Ομήρου, είναι σύζυγος και μητέρα, οργανώνει τα του οίκου της και υφαίνει στον ελεύθερο χρόνο της. Βρίσκεται πάντα υπό την προστασία ενός άνδρα, πατέρα, αδελφού ή συζύγου.

Η Μπάρκερ αφορμώμενη από το μυθικό πορτρέτο μιας γυναίκας, επιχειρεί να κάνει έναν σχολιασμό της φύσης της γυναίκας και του ρόλου της ως αρωγού του αρσενικού, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που ασχολείται με το θέμα αυτό στα βιβλία της. Δείχνει έντονο ενδιαφέρον για τη γυναίκα σε διάφορες εποχές και περιγράφει τη συμπεριφορά της σε δύσκολες καταστάσεις και κυρίως όταν τίθεται θέμα επιβίωσης. Η Γυναίκα λοιπόν, είναι για την Μπάρκερ ένα πλάσμα που διαθέτει δύναμη, αυτοκυριαρχία, υπομονή, ξέρει να ελίσσεται, να τιθασεύει το συναίσθημα, να προσφέρει αγάπη και πάνω απ’ όλα να επιβιώνει. Κι αυτό είναι κάτι που το έχει αποδείξει ανά τους αιώνες και συνεχίζει να το αποδεικνύει.

Η συγγραφέας

Η Πατ Μπάρκερ γεννήθηκε το 1943 στο Γιορκσάιρ της Αγγλίας. Σπούδασε στη London School of Economics και στο Πανεπιστήμιο Ντάραμ. Δίδαξε Ιστορία και Πολιτική μέχρι το 1982. Μετά ασχολήθηκε με τη συγγραφή. Στα πρώτα μυθιστορήματά της αναφέρθηκε στη δύσκολη ζωή των γυναικών της εργατικής τάξης. Το 1995 τιμήθηκε με το βραβείο Booker για το τρίτο μέρος της τριλογίας για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο Ο δρόμος των φαντασμάτων.

* Η ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΟΥΚΟΥΛΗ είναι νηπιαγωγός.

Η σιωπή των κοριτσιών
Pat Barker
Μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου
Αιώρα 2019
Σελ. 432, τιμή εκδότη €17,70

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ PAT BARKER