Αλλαγή και πρόοδος στις τέχνες και την κοινωνία

Οι ταξιτζήδες του Λονδίνου έχουν πολύ ανεπτυγμένο ιππόκαμπο. Πριν λάβουν την άδειά τους, έχει παρατηρηθεί ότι το συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου, υπεύθυνο για την αποθήκευση βραχυπρόθεσμης μνήμης (οδικών αρτηριών, εν προκειμένω), είναι ιδιαίτερα προπονημένο. Αν θεωρείτε ότι η περίπτωση του ταξιτζή δεν σχετίζεται με αυτή του οικονομολόγου, τότε έφτασε το τέλος της αυταπάτης σας. Δύο τα κρατούμενα.

Τέλος, η «Αφροδίτη» του ακαδημαϊκού ζωγράφου του 19ου, William-Adolphe Bourguereau, στο απόγειο του νατουραλισμού, παρουσιάζει ανεπτυγμένες καμπύλες˙ ιδίως σε σχέση με την «Αφροδίτη» του φλωρεντινού μάστορα του quattrocento, Sandro Botticelli, η οποία είναι συγκριτικά επίπεδη. Τρία τα κρατούμενα και πάμε για την πρόσθεση.

Οι καμπύλες της οικονομίας, του ταξι-τζι-κού ιππόκαμπου και της Αφροδίτης του Μπουργκερώ, υπόκεινται στους ίδιους νόμους. Νόμους που λαξεύονται: από το συλλογικό ασυνείδητο και τον τρόπο που Αυτό αποδίδει αξία στην ανάπτυξη ή αλλιώς στην «πρόοδο», από την καταναλωτική κουλτούρα, από το υπαρξιακό δέος του ανθρώπου μπροστά σε κάθε κενό (το οποίο προφανώς απειλεί την πληθωρικότητα κάθε ανάπτυξης) και απ' την πολιτισμική εξάρτηση του ατόμου από το ελιξίριο της Εξέλιξης (ώρα είναι να λεξικογραφηθεί και το «εξελιξήριο»...) Με άλλα λόγια, τι ακριβώς σημαίνει «πρόοδος» και πόσο οι νόμοι της μάς βοηθούν όντως να προοδεύσουμε; Οι παραπάνω «καμπύλες» είναι επιτεύγματα αποκλειστικά υλικοτεχνικής προόδου. Όμως το μέγα ερώτημα είναι αν αυτή η γραμμική πρόοδος της τεχνικής μπορεί να οδηγήσει στην καλυτέρευση του ανθρώπινου βίου. Ερώτημα διαχρονικό, θα πει κανείς. Και βέβαια οι αντιφάσεις της προόδου είναι ένα κλασικό μοτίβο της ιστορίας. Για τον λόγο αυτό αξίζει να επανερχόμαστε σε αυτό, με ανανεωμένα εργαλεία.

Τέχνη και Επιστήμη: πυλώνες ανθρωπισμού

Τα τρία παραδείγματα ανάπτυξης που χρησιμοποιούμε παραπάνω έχουν αντληθεί από ένα δοκίμιο που επιθυμεί πράγματι να ανανεώσει τα «παλιά οχήματα» και ο τίτλος αυτού «Συνέχεια, Αλλαγή και Πρόοδος. Το Παράδειγμα των Τεχνών». Είναι γραμμένο από τον ομότιμο καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Martin Kemp, ο οποίος διετέλεσε εκτός από διδάσκων και διευθυντής του συγκεκριμένου τμήματος, στην έδρα του Francis Haskell (για την παρουσίαση του βιβλίου του Χάσκελ «Η δύσκολη γέννηση του έργου τέχνης» πατήστε εδώ), ενώ στην Ελλάδα ο Κεμπ είναι γνωστός κυρίως ως ειδήμων στο έργο του Leonardo Da Vinci. Κεντρική θέση στο ερευνητικό του έργο, αλλά και στις επιμέλειες εκθέσεων που έχει κατά καιρούς πραγματοποιήσει, κατέχει η σχέση Τέχνης και Επιστήμης. Το παρόν δοκίμιο δεν αποτελεί εξαίρεση, καθώς αποτέλεσε το κείμενο της διάλεξης που έδωσε το 2010 στην Βασιλική Εταιρία των Επιστημών στη Σουηδία, με την Τέχνη και την Επιστήμη να είναι οι δύο πυλώνες όπου στηρίζει το απερίφραστα ανθρωπιστικό επιχείρημά του.

Εμπλουτισμένη όπως είναι με παραδείγματα από το πεδίο της τέχνης, της επιστήμης και της ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας, η σύντομη μελέτη μπορεί να χαρακτηριστεί προσγειωμένη στα δεδομένα της τρέχουσας πραγματικότητας.

Το βιβλίο τσέπης των 120 μικρών σελίδων κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης, σε μετάφραση και επιμέλεια της Ασημίνας Κανιάρη (καλό θα ήταν, για την αποφυγή ορισμένων αβλεψιών στη μετάφραση, οι δύο αρμοδιότητες να είχαν καταμεριστεί σε δύο διαφορετικά άτομα), με μια πολύ χρήσιμη εισαγωγή της ιδίας, πρόλογο του Γιώργου Μπίκου και επίμετρο του Μάριου Σπηλιόπουλου. Μεγάλο πλεονέκτημα της συγκεκριμένης έκδοσης, πέραν των αξιόλογων διανοούμενων που συναπαρτίζουν το κειμενικό της σώμα, αποτελεί το γεγονός ότι είναι δίγλωσση κι έτσι πρόσφορη σε όσους επιθυμούν να ανατρέξουν στις καίριες θέσεις και στις πνευματώδεις παρατηρήσεις του Κεμπ, που ασφαλώς δεν του λείπει το αγγλοσαξωνικό φλέγμα, στο πρωτότυπο. Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμεί έργο του Μάριου Σπηλιόπουλου˙ εικόνες από μια πολυμεσική του εγκατάσταση, με θέμα τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Με αφορμή τη δίγλωσση αυτή παρουσίαση των χρήσιμων προβληματισμών του Κεμπ, με το κεντρικό του επιχείρημα να είναι στον πυρήνα του πολιτικό κι ωστόσο καθορισμένο από τους εικαστικούς όρους με τους οποίους τίθεται, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει την εκλεκτικιστική αλλά στοχευμένη γραφή του καθηγητή. Εμπλουτισμένη όπως είναι με παραδείγματα από το πεδίο της τέχνης, της επιστήμης και της ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας, η σύντομη μελέτη μπορεί να χαρακτηριστεί προσγειωμένη στα δεδομένα της τρέχουσας πραγματικότητας, αλλά και έτοιμη να απογειωθεί προς ανεύρεση μιας φιλοσοφικής αλήθειας. Στον έξοχο πρόλογό του ο Γιώργος Μπίκος επισημαίνει ότι η έννοια «πραγματικότητα» συναρτάται με τις Επιστήμες και η έννοια «αλήθεια» με την Ηθική και τη Φιλοσοφία. Κατόπιν υποστηρίζει ότι ο Κέμπ είναι ένας «καθολικός διανοούμενος» και ένας «ίστωρ» της Ιστορίας της Τέχνης, δηλαδή «επιστήμονας, έμπειρος και ειδήμονας», ο οποίος, για να υφάνει τον ιστό του (λέξη από την οποία προκύπτει και η «Ιστορία») χρησιμοποιεί: τον ορθολογισμό της Επιστήμης, την ικανότητα της Φιλοσοφίας να οραματίζεται ελεύθερα, και την δύναμη της Τέχνης να θέτει το οπτικό αντίστοιχο μιας ευρύτερα πολιτικής κατεύθυνσης.

Συνέχεια και Ασυνέχεια

Προς επίρρωση της άποψης του ότι οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί απέτυχαν να δώσουν στην κρίση «εναλλακτικές λύσεις προερχόμενες από χώρους που βρίσκονται πέραν της συμβατικής οικονομικής επιστήμης» και αποφασισμένος να ανανεώσει την «κουρασμένη ορολογία» τους, ο συγγραφέας προσφέρει τη δική του επιστήμη, την ιστορία της τέχνης, ως μια δεξαμενή καινούργιων ιδεών, συνδυασμών και ερμηνειών της πραγματικότητας.

Η πρωταγόρεια έννοια του ανθρώπου ως μέτρου παίζει κεντρικό ρόλο. Η ανθρώπινη μορφή καθοδηγεί τη δημιουργία και κάθε οπτικοδιανοητικό ερέθισμα ενεργοποιεί την σωματική ενσυναίσθηση.

Ο Κεμπ φέρνει ένα παράδειγμα χαρακτηριστικής συνέχειας βασικών φυσικών μορφών, όπως αυτές διαιωνίζουν το σχήμα τους, από το ένα ιστορικό στάδιο στο επόμενο, μέσω της τέχνης και της φυσικής επιστήμης (των δύο σπουδαστικών του αντικειμένων). Μας δείχνει τις ενώσεις ή, όπως τις ονομάζει, «γνωσιακές συνέχειες» μεταξύ όσων συναποτελούν την αλυσίδα της ζωής, με αφορμή τη μορφή των Πλατωνικών Πολύεδρων, ενός σχήματος που επαναλαμβάνεται στη μικροκλίμακα και στη μεγακλίμακα, από τις νιφάδες του χιονιού μέχρι το δωδεκάεδρο μοντέλο του Σύμπαντος του Luminet. Αυτές τις γνωσιακές συνέχειες που, κατά τη γνώμη του, προσφέρουν ευχαρίστηση και εντείνουν την επιθυμία για αναζήτηση, τις χαρακτηρίζει «δομικές διαισθήσεις». Εδώ, η πρωταγόρεια έννοια του ανθρώπου ως μέτρου παίζει κεντρικό ρόλο. Η ανθρώπινη μορφή καθοδηγεί τη δημιουργία και κάθε οπτικοδιανοητικό ερέθισμα ενεργοποιεί την σωματική ενσυναίσθηση.

Προφανώς ο Άινσταϊν και ο Λουμινέτ κατανόησαν τον χωροχρόνο καλύτερα από τον Ντα Βίντσι και τον Κέπλερ, όμως αυτού του είδους η πρόοδος βασίζεται στην τεχνική βελτίωση και στα διαθέσιμα εργαλεία. Ο συγγραφέας αναρωτιέται αν η πρόοδος μπορεί να επεκταθεί στον τομέα βελτίωσης της ανθρώπινης ζωής και σύντομα απαντά πως ναι, μπορεί, φτάνει να αποκοπούμε από την εξάρτηση (είμαστε "evolution junkies" σύμφωνα με την γλαφυρή του έκφραση) και με συγκεκριμένους τρόπους. Σε κάθε περίπτωση, είτε με πρότυπο τον Vitruvian Man του Λεονάρντο Ντα Βίντσι είτε το Modulor του Λε Κορμπυζιέ (δύο μόνο περιπτώσεις εργαλειακής χρήσης τμημάτων του ανθρώπινου σώματος για τη δημιουργία συστημάτων μέτρησης), η διδαχή του καθηγητή Κεμπ θέλει τον άνθρωπο και το καλό του στο κέντρο κάθε επιδίωξης.

Οι ζημιές της προόδου των Καλών Τεχνών

Υποστηρίζοντας ότι η πρόοδος έχει την θετική και την αρνητική πλευρά της, φέρνει την τέχνη στο προσκήνιο και στοχάζεται πάνω στη δυνατότητά της να προοδεύσει. Διακρίνει λοιπόν ορισμένα είδη προόδου στον τομέα των τεχνών. Το πρώτο είναι η τελειοποίηση της αναπαραστατικής ικανότητας των ζωγράφων, με κριτήριο τη μίμηση της φύσης. Ωστόσο, παρά το προβάδισμα του νατουραλισμού ή αργότερα της φωτογραφίας στην πειστική απεικόνιση του κόσμου, η τεχνική πρόοδος δεν μεταφράζεται σε αυταπόδεικτη καλλιτεχνική πρόοδο. Έτσι, τίποτα δεν μας λέει ότι ο Λεονάρντο είναι καλύτερος από τον Τζιόττο ή ότι μια ρεαλιστική φωτογραφία είναι καλύτερη από έναν Σεζάν.

Modulor του Λε Κορμπυζιέ

Το δεύτερο είδος προόδου είναι η πολυπλοκότητα του γραπτού κριτικού λόγου ανά τους αιώνες. Ο λεκτικός εξοπλισμός μας είναι πληρέστερος από ποτέ, τα κείμενα και οι λεζάντες ξεπερνούν σε διαστάσεις (και πιθανώς σε σημασία) το ίδιο το έργο τέχνης. Φυσικά, η καλλιτεχνική αξία ενός έργου δεν μετριέται ανάλογα με την ποσότητα των λέξεων που θα πει ή θα γράψει κανείς γι' αυτό. Επιπλέον, ο Κεμπ κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: ο θεατής κινδυνεύει να κατευθυνθεί μέσω της μόδας σε έργα επενδεδυμένα με κούφιο βάθος. Έτσι, η σχέση κριτικού και θεατή είναι μεν μια σχέση ανεπτυγμένη, όμως τούτο συμβαίνει επειδή οι ενδιάμεσοι κρίκοι, οι εικαστικοί, επιδιώκουν πρωτίστως την παραγωγή έργων που μπορούν να λεκτικοποιηθούν ταχύτατα, προτού δοθεί η ευκαιρία να προσφέρουν μια διαρκέστερη αισθητική εμπειρία.

Κάπου εδώ ο καθηγητής κάνει μια ενδιαφέρουσα σύνδεση μεταξύ Τέχνης και Οικονομίας, με γέφυρα τον βερμπαλισμό. Η τέχνη υπόκειται και προσαρμόζεται σε μια πομπώδη ρητορική, όπως η οικονομική κρίση υπόκειται στη δική της «μονεταριστική αργκό». 

Νέα μυαλά, νοσταλγία της βραδύτητας και βιωσιμότητα

Ο Κεμπ αμφισβητεί την παντοδυναμία της τεχνολογίας να αλλάξει ολοσχερώς το μυαλό μας. Ο εγκέφαλος του ταξιτζή και εκείνος του κομπιουτεράκια είναι ανεπτυγμένος σε κάποιες συγκεκριμένες περιοχές του και, ως εκ τούτου, υποανάπτυκτος σε κάποιες άλλες. Οι βασικές τάσεις του εγκεφάλου όλων είναι οι ίδιες με αυτές που πάντα ήταν, ωστόσο μπορούν να εκπαιδευτούν επιλεκτικά για να δώσουν συγκεκριμένα αποτελέσματα. Πάλι ο Κεμπ χρησιμοποιεί την κλασική λαϊκή σοφία «κάτι χάνεις, κάτι κερδίζεις», άποψη ρεαλιστική μα και ελαφρώς μοιρολατρική, πράγμα που μας κάνει να συνειδητοποιούμε ότι, παρά τα πρωτοποριακά γούστα του στην τέχνη, την αισιόδοξη πίστη του στη βελτίωση του κόσμου και στην αλληλέγγυα πάλη του ανθρώπου ενάντια στα δεινά, είναι ωστόσο δύσκολο και για τον ίδιο να δραπετεύσει από την ράγα της ιστορίας και από τον γραμμικό ντετερμινισμό ενός ιστοριογραφικού τρόπου σκέψης.

Προσπαθώντας να διευρύνει το βλέμμα μας, κοιτάζει πίσω του και μπροστά του, με αποτέλεσμα ο τόνος του να είναι άλλοτε νοσταλγικός κι άλλοτε εκσυγχρονιστικός.

Προσπαθώντας να διευρύνει το βλέμμα μας, κοιτάζει πίσω του και μπροστά του, με αποτέλεσμα ο τόνος του να είναι άλλοτε νοσταλγικός κι άλλοτε εκσυγχρονιστικός. Νοσταλγεί μεν τον αργό ρυθμό των πλάνων του Χίτσκοκ στο Ψυχώ (έναντι μιας σύγχρονης ταινίας δράσης), διότι «στα κενά εξορμά η φαντασία» και κατόπιν συμπληρώνει την νοσταλγία της βραδύτητας με ένα παράδειγμα μεταμοντέρνας τέχνης˙ την εντυπωσιακή βιντεο-εγκατάσταση του Douglas Gordon, «24 hours psycho» του 1993, η οποία επιβραδύνει το κλασικό φιλμ έτσι ώστε η προβολή του να διαρκεί 24 ώρες (κόνσεπτ που σαγήνευσε και τον Ντον ΝτεΛίλλο ώστε να το εντάξει στο μυθιστόρημά του «Σημείο Ωμέγα»). Βγάζουμε το συμπέρασμα ότι ο Κεμπ επιθυμεί την στήριξη ορισμένων αναλλοίωτων ανθρώπινων αξιών αλλά μέσω καινούργιων, ακόμα και άγνωστων, λεξιλογίων. Ο ίδιος εξάλλου κάνει τη διορατική παρατήρηση: «Η επιστήμη και η τέχνη αρχίζουν εκεί όπου τελειώνει η γνώση».

Διάρκεια έναντι quick-fix

Ο Κεμπ κατορθώνει να συνδέσει την κατάσταση της Τέχνης με αυτή της Οικονομίας (με τα επιχειρήματα που μπορεί να χωρέσει μια σύντομη διάλεξη), κατακρίνοντας και στις δύο περιπτώσεις το γεγονός ότι ενσωματώνουν την κουλτούρα της κατανάλωσης. Και στα δύο πεδία «η βραχυπρόθεσμη ικανοποίηση οδηγεί μακροπρόθεσμα στην κατάρρευση» υπογραμμίζει ο καθηγητής και εισάγει τον όρο «βιωσιμότητα» (sustainability). Σαρκάζει τον Ντάμιεν Χιρστ και την «quick-fix» τέχνη του και κάνει την πικρή διαπίστωση ότι σήμερα «η παρατεταμένη έκθεση του έργου στα μέσα θεωρείται πιο σημαντική από τη διάρκεια της αισθητικής εμπειρίας που το έργο ως αισθητικό αντικείμενο προκαλεί».

Ο συγγραφέας δεν αμελεί, προς το τέλος του κειμένου, να παρουσιάσει ένα αντίθετο παράδειγμα˙ ένα εννοιολογικό έργο που αντιτίθεται στη «γρήγορη τέχνη» και που, για τον Κεμπ, έχει υψηλή βιωσιμότητα (αν και καταστράφηκε!) Πρόκειται για το «Carbon Sink» του Chris Drury του 2012, μια κυκλική υπαίθρια εγκατάσταση στο Πανεπιστήμιο του Γουαϊόμινγκ, αποτελούμενη από έναν στρόβιλο κορμών από άρρωστα πεύκα, καμμένων από πυρκαγιά προς τη μέση της δίνης και στο ενδιάμεσο των κορμών σειρές μαύρου άνθρακα. Πρόκειται για μια εικαστική ακτιβιστική δήλωση ενάντια στην υπερθέρμανση του πλανήτη και τα οφέλη που αντλούν οι χώρες από την είσπραξη των φόρων στις εταιρίες άνθρακα και πετρελαίου στο Γουαϊόμινγκ εις βάρος της φύσης. Το έργο προκάλεσε αναστάτωση στην πολιτική σκηνή και στο Πανεπιστήμιο, απ' όπου τελικά το έργο απομακρύνθηκε (υποτίθεται ότι καταστράφηκε από φυσικά αίτια).

Νέο μοντέλο

«Το είδος των ερωτημάτων με τα οποία αναμετρήθηκε ο Drury αποτελούν το πραγματικό πεδίο των τεχνών, των ανθρωπιστικών επιστημών και των γενικών επιστημών» καταλήγει ο Κεμπ. Ο οπορτουνισμός οδηγεί σε βραχυπρόθεσμα οφέλη. Σύντομα όσοι υποστήριξαν τον χρηματικό ωφελιμισμό θα ανακαλύψουν ότι έχουν προδώσει την αληθινή αξία τέχνης και επιστήμης ως μέσων κατανόησης του κόσμου. Η ουσία του προτάγματος του συγγραφέα φέρνει σε συμφωνία τις επιστήμες και τις τέχνες με σημαία τον ανθρωπισμό. Κάπου εδώ ταιριάζει αυτό που γράφει ο Στάνισλαβ Λεμ: «Επειδή κάθε επιστήμονας έχει μέσα του κάτι από τον καλλιτέχνη, όπως και κάθε καλλιτέχνης είναι επίσης λιγάκι επιστήμονας.»

Καλεί τους καλλιτέχνες, τους επιστήμονες και τους εκπαιδευτικούς να διευρύνουν τα λεξιλόγιά τους, να ανοίξουν τα επιστημονικά τους πεδία και να εργασθούν μαζί, ώστε να είναι έτοιμοι για μια επανάκτηση της ευημερίας που θα στηρίζεται στη μεταμόρφωση του παλιού.

Το νέο μοντέλο που προτείνει είναι η συνεργασία τεχνών, επιστημών και εκπαίδευσης με στόχο αυτό που ονομάζει «μη-ωφελιμιστική» ανάπτυξη, για την οποία όλοι οι ηγέτες φοβούνται να μιλήσουν. Η Ελλάδα, για τον καθηγητή, είναι θύμα της «τρέχουσας μονεταριστικής ορθοδοξίας» και συγκρίνει την «δίαιτα πείνας» που της επιβλήθηκε με μια λάθος θεραπεία σε έναν ήδη εξαντλημένο ασθενή.

Ο Κεμπ πιστεύει στην αλλαγή (το «νέο», λέει, μπορεί να έρθει ως big bang είτε χαμηλόφωνα) ως μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη (είπαμε, ο άνθρωπος είναι «πρεζάκι της αλλαγής»), όπως πιστεύει εξίσου και στην έννοια της συνέχειας. Καλεί τους καλλιτέχνες, τους επιστήμονες και τους εκπαιδευτικούς να διευρύνουν τα λεξιλόγιά τους, να ανοίξουν τα επιστημονικά τους πεδία και να εργασθούν μαζί, ώστε να είναι έτοιμοι για την επόμενη γενιά και για μια επανάκτηση της ευημερίας που θα στηρίζεται στη μεταμόρφωση του παλιού˙ μια ευημερία που θα στοχεύει στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου όχι πλέον με όρους αγοραστικής ικανότητας, αλλά σε μια επανεξέταση του νοήματος της προόδου, αυτή τη φορά, ως δυνατότητας για ευτυχία.

* Η ΜΑΡΙΑ ΓΙΑΓΙΑΝΝΟΥ είναι συγγραφέας και θεωρητικός τέχνης.

Συνέχεια, Αλλαγή και Πρόοδος
Το Παράδειγμα των Τεχνών
Martin Kemp
Μτφρ.-εισαγ.-επιμ.: Ασημίνα Κανιάρη
Πρόλογος: Γιώργος Μπίκος
Επίμετρο: Μάριος Σπηλιόπουλος
Γαβριηλίδης 2014
Σελ. 128, τιμή € 9.59

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ MARTIN KEMP