Για το έθνος, τον διεθνισμό και την μπολσεβικική επανάσταση

Τα τρία δοκίμια αυτού του έργου γράφτηκαν μετά τον Μεγάλο Πόλεμο, από το 1920 μέχρι το 1925. Θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι η κοινωνιολογική επιστήμη αλλά και οι κοινωνίες έχουν ξεπεράσει πολλά από τα συμπεράσματα που αφορούν την προηγούμενη εκατονταετία. Αν όμως παρακολουθήσει κανείς τον δημόσιο διάλογο στη χώρα μας (Πρέσπες, εξομοίωση ναζισμού-κομμουνισμού, μεταναστευτικό, εθνικές εορτές), μέσα σ’ έναν κόσμο κυριαρχίας των κοινοτοπιών και βαθύτατης άγνοιας της κίνησης των ιδεών και γεγονότων, η προσέγγιση του Μος όσον αφορά το τι είναι έθνος και διεθνισμός και το ποιος ήταν ο χαρακτήρας της μπολσεβικικής επανάστασης εξακολουθεί να είναι επίκαιρη και ιδιαιτέρως χρήσιμη.

Τρία δοκίμια του Μαρσέλ Μος, πολύ σημαντικού κοινωνιολόγου του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, μαθητή και συνεχιστή του Εμίλ Ντιρκέμ αλλά και υποστηρικτή του Γάλλου δημοκράτη σοσιαλιστή Ζαν Ζορές.

Σ’ αυτόν τον τόμο συγκεντρώνονται τρία δοκίμια του Μαρσέλ Μος, πολύ σημαντικού κοινωνιολόγου του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, ανηψιού και συνεχιστή του Εμίλ Ντιρκέμ αλλά και υποστηρικτή του γάλλου δημοκράτη σοσιαλιστή Ζαν Ζορές. Σημαντικότερο έργο του Μος είναι το Δώρο (μτφρ. Άννα Σταματοπούλου-Παραδέλλη, εκδ. Καστανιώτης). Αυτός εφοδίασε την κοινωνιολογία και την ανθρωπολογία με την έννοια του «ολικού κοινωνικού γεγονότος», σύμφωνα με την οποία τα κοινωνικά γεγονότα πρέπει να ερευνώνται ως ολικά φαινόμενα και όχι μονοδιάστατα στην πολιτική, την οικονομική ή την ηθική τους διάσταση. Και τα τρία αυτά στοιχεία συνθέτουν μια ολότητα που αφορά την τέχνη του «συζήν». Με βάση αυτή τη μέθοδο εξετάζει εδώ τόσο την έννοια του έθνους και του διεθνισμού όσο και την κοινωνιολογική αποτίμηση του μπολσεβικισμού. Μέσα στο γενικότερο όμως έργο του «συγκρούονται» αλλά και «συνεργάζονται» ο ενθουσιασμός του επιστήμονα με τη θέρμη του πολιτικού ακτιβιστή.

Η γενεαλογία των εθνών

Γράφοντας το δοκίμιο για το έθνος το 1920 ο Μος υποστηρίζει ότι αυτή η «λέξη» έχει εισαχθεί πρόσφατα στην ειδική γλώσσα των νομικών και των φιλοσόφων, αλλά και των ίδιων των λαών. Οι έννοιες του μονάρχη, του κράτους και του νόμου προϋπήρχαν του έθνους. Η έννοια έθνος ως κοινωνιολογική κατηγορία ουσιαστικά εμφανίζεται με τους φιλοσόφους του 18ου αιώνα και με τις δύο επαναστάσεις. Πριν όμως ορίσει το έθνος, καταπιάνεται με την ταξινόμηση των πολιτικών μορφών της κοινωνικής ζωής.

Συνεχίζοντας τη γραμμή του δασκάλου του Ντιρκέμ αναφέρεται σε τέσσερις μεγάλες κοινωνικές ομαδοποιήσεις.

Συνεχίζοντας τη γραμμή του δασκάλου του Ντιρκέμ αναφέρεται σε τέσσερις μεγάλες κοινωνικές ομαδοποιήσεις. Η πρώτη αφορούσε τις λεγόμενες πολυτμηματικές κοινωνίες, οι οποίες διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αφορά τις «άμορφες» χωρισμένες κατά κλαν (πολιτικο-οικογενειακές) κοινωνικές ομάδες βασισμένες στη συγγένεια και την ανταλλαγή. Εδώ μεταξύ άλλων τοποθετεί το Ισραήλ πριν από τη Χαναάν, τους Ρωμαίους πριν από τη Ρώμη και τους αρχαίους Γερμανούς. Και η δεύτερη κατηγορία αφορά τις «φυλαρχικές κοινωνίες». Αυτές είναι επίσης πολυτμηματικές αλλά με σταθερή πολιτική δομή και οργάνωση, αρχηγούς με μόνιμη εξουσία που μπορεί να είναι δημοκρατική, αριστοκρατική ή μοναρχική. Στις φυλαρχικές κοινωνίες κατατάσσει τις μεγάλες φυλές της Βόρειας Αμερικής, της Νοτιοδυτικής Κεντρικής Αμερικής και της δυτικής Νότιας Αμερικής, αλλά και πολλές της Ασίας και Αυστραλίας.

Η δεύτερη ομάδα είναι αυτή των απαρτιωμένων (integration) κοινωνιών. Και αυτή διαιρείται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη εμπεριέχει κοινωνίες χαλαρής ή διάχυτης απαρτίωσης. Εδώ περιλαμβάνονται αυτές που ο Αριστοτέλης κατέτασσε αφενός στους λαούς που αποκαλούσε έθνη και αφετέρου στις πόλεις (σημερινά κράτη), κυρίως όμως τις αυτοκρατορίες, που ήταν σύνθετοι κοινωνικοί σχηματισμοί βασισμένοι σε τοπικά κέντρα εξουσίας υποκείμενα όμως σε μια κεντρική εξωγενή εξουσία. Σ’ αυτές τις κοινωνίες η κεντρική εξουσία υπήρχε σαν πραγματικότητα ή τουλάχιστον σαν δυνατότητα. Τέτοιες κοινωνίες ήταν αυτές της πρώιμης αρχαϊκής Κίνας, των πλέον πρωτόγονων φυλών της Αρχαίας Ελλάδας, της προκολομβιανής Αμερικής και της περιοχής των Άνδεων. Οι κοινωνίες της Ασίας, εκτός από τις Ινδίες, την Κίνα και την Ιαπωνία, οι αυτόχθονες κοινωνίες της Αφρικής και της Ωκεανίας δεν μπορούν να θεωρηθούν έθνη ή ακόμη και κράτη.

Η άλλη κατηγορία-υποομάδα είναι αυτή των κοινωνιών πλήρους απαρτίωσης. Κοινωνίες όπου η εξουσία είναι εξωγενής και αποτελεί μια σύνθεση εξάρτησης διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και εξατομίκευσης. Αυτές ως επί το πλείστον είναι –κατά τον Μος– οι κοινωνίες των εθνών, αν και δεν είναι όλες οι απαρτιωμένες κοινωνίες έθνη. Καταρχάς έθνος υπάρχει μόνο εκεί όπου έχουν καταλυθεί όλες οι εσωτερικές κατατμήσεις σε κλαν, πόλεις, φυλές, βασίλεια, φέουδα. Έτσι έθνη είναι τα ευρωπαϊκά κράτη, η Βόρεια Αμερική και χώρες της Λατινικής Αμερικής όπως η Βραζιλία, η Αργεντινή, η Χιλή, αλλά και αυτές οι νοτιοαμερικανικές που από κάποια στιγμή και ύστερα βρέθηκαν υπό την ηγεμονία των Βορειοαμερικανών. Αλλά η αυτοκρατορία των εθνών βρίσκεται στη δυτική Ευρώπη.

Η πολιτική δημοκρατία είναι «έκφραση της ιδέας ότι το έθνος είναι πολίτες εμψυχωμένοι από μια πολιτική συναίνεση». 

Μετά από αυτή την κατάταξη, την οποία πολλές φορές στο πνεύμα της εποχής συνδέει ατυχώς και με κάποιες αποτυχημένες κατά τη γνώμη μου βιολογικές συγκρίσεις-αναλογίες, ο Μος δίνει τον ορισμό του έθνους ως «μια κοινωνία υλικά και ηθικά απαρτιωμένη, με σταθερή, μόνιμη, κεντρική εξουσία, με καθορισμένα σύνορα, και με σχετική ηθική, διανοητική και πολιτισμική ενότητα των κατοίκων που συνειδητά πρόσκεινται στο κράτος και τους νόμους του». Στη συνέχεια όμως, σ’ έναν δεύτερο ορισμό, προσθέτει το κριτήριο της δημοκρατίας, το οποίο διαχωρίζει τα πλήρη έθνη όπως η Αγγλία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ, από τα ατελή έθνη όπως η Πολωνία, η Ιαπωνία, η Βραζιλία. Η πολιτική δημοκρατία είναι «έκφραση της ιδέας ότι το έθνος είναι πολίτες εμψυχωμένοι από μια πολιτική συναίνεση» (consensus) (σ. 74). Θα επανέλθω σ’ αυτό λίγο παρακάτω.

Αν και η ενοποίηση και η ύπαρξη μιας εθνικής οικονομικής ζωής αποτελούν πυλώνες του έθνους, δεν αποτελούν από μόνες τους στοιχεία για να μιλάμε για έθνος, αν δεν συνοδεύονται από έναν πολιτισμό με τη δική του αισθητική, ηθική και γλώσσα. Και όλα αυτά κινούνται και κινούν τον αστερισμό της πολιτικής, στρατιωτικής, διοικητικής, νομικής και οικονομικής ενοποίησης. Ομογενοποίηση που συνδέεται ταυτοχρόνως και με το φαινόμενο της εξατομίκευσης των μελών του έθνους.

Αφού πλέον έχει ξεκαθαρίσει τη στάση του για το τι είναι έθνος προχωρώντας από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, είναι πλέον σε θέση να επιστρέψει στο αφηρημένο αλλά πλέον εμπλουτισμένο αυτό με νέες κατηγορίες (Μαρξ).

Έθνος, φυλή, γλώσσα, πολιτισμός και διεθνισμός

Κάθε έθνος πιστεύει στη φυλή του, αν και όπως είδαμε αυτό στην ουσία εκπροσωπεί την ομογενοποίηση των πάλαι ποτέ φυλαρχικών κοινωνιών. Για να είμαι πιο ακριβής, κατά τον Μος τα έθνη, λόγω των αναπόφευκτων μετακινήσεων πληθυσμών και της μετανάστευσης, δημιουργούν «νέες φυλές» εντός των εθνών. Μετανάστευση που φυσικά τα αναζωογονεί και ανανεώνει. Η Αυστραλία ως μείξη Άγγλων, Σκώτων και Ιρλανδών είναι ένα κλασικό παράδειγμα. Επομένως το σωστό είναι να λέμε ότι «επειδή το έθνος δημιούργησε τη φυλή γι’ αυτό ακριβώς θεωρήθηκε ότι η φυλή δημιούργησε το έθνος».

Κάθε έθνος πιστεύει στον δικό του πολιτισμό, στα έθιμα, τις τεχνολογικές δημιουργίες και τις καλές τέχνες του. Γι’ αυτό και μέσα στις εθνικές μυθολογίες η πιο διαδεδομένη είναι αυτή που βλέπει την παράδοση κάθε έθνους ως τη σημαντικότερη στον κόσμο. 

Κάθε έθνος πιστεύει στη γλώσσα του. Και αν όντως πιστεύει σ’ αυτή, θα προσθέσω, δεν φοβάται μήπως του την «κλέψουν». Ή, με τα λόγια του Μος, «ο γλωσσικός συντηρητισμός, προσηλυτισμός, φανατισμός είναι εντελώς νέα φαινόμενα, τα οποία εκφράζουν τη βαθιά εξατομίκευση, διαφοροποίηση, των σύγχρονων εθνικών γλωσσών και ως εκ τούτου των εθνών που τις ομιλούν». Πολλές φορές η γλώσσα προηγείται της εθνικότητας. Είναι η γλώσσα που στη σύγχρονη εποχή δημιουργεί, αν όχι το έθνος, τουλάχιστον την εθνικότητα. Όσον αφορά τα γλωσσικά δάνεια, αυτά «όχι μόνο αποτελούν ένα κανονικό φαινόμενο στη ζωή των γλωσσών, αλλά και του τρόπου σκέπτεσθαι».

Κάθε έθνος πιστεύει στον δικό του πολιτισμό, στα έθιμα, τις τεχνολογικές δημιουργίες και τις καλές τέχνες του. Γι’ αυτό και μέσα στις εθνικές μυθολογίες η πιο διαδεδομένη είναι αυτή που βλέπει την παράδοση κάθε έθνους ως τη σημαντικότερη στον κόσμο. «Ενώ το έθνος συγκροτεί την παράδοση, εμείς προσπαθούμε να συγκροτήσουμε το έθνος γύρω από την παράδοση». Ακριβώς με βάση την ιδεολογική χρήση κάποιων παραδόσεων και στοιχείων λαϊκού πολιτισμού, τα έθνη διεκδικούν την επέκτασή τους.

Μετά απ’ όλα αυτά καταλήγει, όπως προαναφέρθηκε ήδη, σ’ έναν νέο ορισμό του έθνους ως «μια επαρκώς απαρτιωμένη κοινωνία με κεντρική διοίκηση, δημοκρατική μέχρι ενός σημείου, η οποία προβάλλει σε όλα τα θέματα την ιδέα της εθνικής κυριαρχίας και τα σύνορα της οποίας είναι τα σύνορα μιας φυλής, ενός πολιτισμού, μιας γλώσσας, ενός ηθικού κώδικα, με δυο λόγια, ενός εθνικού χαρακτήρα».

Στη βάση της προτεραιότητας που θέτει στο εθνικό, ο Μος διαχωρίζει τον απορριπτέο απ’ αυτόν κοσμοπολιτισμό από τον διεθνισμό, που τον ορίζει ως «το σύνολο των ιδεών, αισθημάτων, κανόνων και συλλογικών ομαδοποιήσεων που αποσκοπούν στην κατανόηση και διαχείριση των σχέσεων μεταξύ των εθνών και μεταξύ των κοινωνιών γενικά».

Η επανάσταση των μπολσεβίκων

Πιστεύω ότι η ανάλυση του φαινομένου της Ρωσικής Επανάστασης από τον Μος δεν φτάνει στο βάθος της ανάλυσής του για το έθνος. Και δεν φτάνει σε τέτοιο βάθος γιατί δεν έχει τη συστηματικότητα που έχουν οι απόψεις του για το έθνος. Εδώ μάλλον ο πολιτικός ακτιβισμός υπερκαθορίζει την επιστημονική ανάλυση. Λογικό, άλλωστε, μια που αυτή η επανάσταση κατά του Κεφαλαίου του Μαρξ, όπως τόνιζε ο Γκράμσι, αιφνιδίασε τους πάντες. Για τον Μος, το αν ο κομμουνισμός-μπολσεβικισμός είναι ή δεν είναι μια νέα μορφή σοσιαλισμού αποτελεί ένα δευτερεύον ζήτημα. Ξένος ο ίδιος ως προς τον μπολσεβικισμό, πιστεύει ότι αυτό τον διευκολύνει στην ανάλυση του φαινομένου.

Καταρχάς η Ρωσική Επανάσταση συνιστά ένα γιγάντιο γεγονός και κυρίως ένα παροντικό γεγονός (τα δοκίμια γι’ αυτήν γράφηκαν το 1923-1925). Αυτή η επανάσταση δημιούργησε όχι μόνο μια ιδέα, αλλά και μια μορφή οργάνωσης: τα Σοβιέτ. Ο Μος, όπως και ο δάσκαλός του Ντιρκέμ, πιστεύει βαθιά στον επαγγελματισμό των πολιτικών οργανώσεων. Τα Σοβιέτ ήταν ένα επαγγελματικό όργανο το οποίο λειτουργούσε ταυτοχρόνως και ως διαχειριστής της εθνικής ιδιοκτησίας. Ο Μος βλέπει συνάφεια της ντιρκεμικής θεωρίας με την πρακτική των Σοβιέτ.

Ο Μαρσέλ Μος (Marcel Mauss) (1872 - 1950) ήταν Γάλλος ανθρωπολόγος και κοινωνιολόγος. Γεννήθηκε στις 10 Μαΐου του 1872 στο Επινάλ και πέθανε στις 1 Φεβρουαρίου, 1950 στο Παρίσι. Ήταν ανηψιός του Εμίλ Ντιρκέμ,  που ήταν και ο πρώτος του δάσκαλος.

Η Ρωσική Επανάσταση όμως κατ’ αυτόν δεν είναι σαν τις τρεις προηγούμενες εθνικές επαναστάσεις. Δεν είναι έργο ενός έθνους αλλά το σύμβολο, το σύμπτωμα της πτώσης ενός καθεστώτος, του τσαρικού. Δεν είναι μια επανάσταση ενός έθνους όπως ήταν η αμερικανική, η γαλλική και η αγγλική. Είναι έργο εξωτερικών και εσωτερικών συγκυριών και όχι έργο μιας ζωντανής κοινωνίας που συγκροτεί με βίαιο τρόπο και με δική της βούληση μια νέα τάξη. Αυτή η επανάσταση δεν είναι τόσο ένα πείραμα αλλά απόρροια της δράσης μιας μειοψηφίας διανοουμένων, στρατιωτικών και ναυτών. Ως εκ τούτο ο σοσιαλισμός αυτής της επανάστασης δεν είναι έργο της γενικής βούλησης των πολιτών.

Ο πόλεμος είναι η εξήγηση της επικράτησης του μπολσεβικισμού, ο οποίος, αν και έγινε κυρίαρχος της Ρωσίας, δεν ήταν κυρίαρχος του πεπρωμένου του. Ο Μος όπως και ο Ντιρκέμ ως επιστήμονες, και όχι όπως κάποιοι σημερινοί δημοσιολογούντες της κακιάς ώρας, δεν αποκλείουν τη βία ως μέσο αλλαγής των κοινωνιών. Το αντίθετο. Η ασκούμενη βία όμως της μπολσεβικικής επανάστασης, αν και ήταν αναπόφευκτο αντίβαρο στην παλιά τσαρική βία, δεν ήταν βία υπέρ μιας άλλης κοινωνίας, αλλά βία για τη διατήρηση του εξουσίας των μπολσεβίκων. Ο Μος αναφέρεται και στην πραγματική αναφορά του Μαρξ στο Κεφάλαιο (Α΄ Τόμος- 24ο Κεφάλαιο) για τη βία «ως μαμή κάθε παλιάς κοινωνίας που κυοφορεί μια νέα». Ο Μαρξ –προσθέτω– αναφέρεται εδώ στη βία της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου και όχι στην επαναστατική βία. Ο Μαρξ, παρά τις ανοησίες πολλών, ποτέ δεν ανέφερε τη φράση «η βία είναι η μαμή της ιστορίας». Όπως όμως τονίζει ο Μος, οι μπολσεβίκοι «μπέρδεψαν τη μαμά με το νεογνό». Αυτό που επέβαλλαν με τη βία οι μπολσεβίκοι δεν ήταν μια νέα κοινωνία, αλλά ένα ρωσικό κράτος. Πολύ σημαντική παρατήρηση για την εποχή του λεγόμενου μπολσεβικικού διεθνισμού.

Η βία των μπολσεβίκων χρησιμοποιήθηκε για την υπεράσπιση του καθεστώτος τους και όχι για τη συγκρότηση μιας νέας κοινωνίας. Εξάλλου μια νέα σοσιαλιστική κοινωνία, κατά τον Μος, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς δημοκρατία, ελεύθερη αγορά, βιομηχανική και εμπορική ελευθερία. Και κυρίως οι σοσιαλιστικές κοινωνίες «δεν μπορούν να οικοδομηθούν παρά μόνο πέρα και παράλληλα με κάποιο βαθμό ατομικισμού και φιλελευθερισμού, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις οικονομικές υποθέσεις. Σε τελική ανάλυση, η Ρωσική Επανάσταση, σε μια καθυστερημένη πολιτικά, οικονομικά αλλά και εκπαιδευτικά κοινωνία και χώρα, ούτε επιβεβαιώνει ούτε διαψεύδει τον σοσιαλισμό. Η αντίληψη του Μος για την μπολσεβικική επανάσταση ταλαντεύεται ανάμεσα στην κριτική απόρριψη και στην επισήμανση πως αυτή δεν μπορεί να κριθεί με βάση κριτήρια δυτικών κοινωνιών. Αυτή όμως η αντίληψη περί καθαρών δυτικών κριτηρίων –των κατά Ντιρκέμ κοινωνιών οργανικής αλληλεγγύης– έχει και αυτή μεγάλα κενά και περικλείει κινδύνους διανοητικού ιμπεριαλισμού.

Εξαιρετικά πυκνή και κατατοπιστική η Εισαγωγή του Θεόδωρου Παραδέλλη, ο οποίος μας εισαγάγει στα συγκείμενα και στο περιβάλλον των θέσεων του Μος για το έθνος, τον διεθνισμό και την μπολσεβικική επανάσταση.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. 
Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Τώρα η οικουμένη διαμορφώνει έναν κόσμο· ότι δεν υπάρχει λαός που να μη διατηρεί άμεσες η έμμεσες σχέσεις με άλλους λαούς και ότι παρά τα τόσα εμπόδια και τις τόσες αποτυχίες, η πρόοδος, ή αν θέλετε να χρησιμοποιήσετε αυτό τον αισιόδοξο όρο, η ακολουθία των γεγονότων, οδηγεί σε ολοένα μεγαλύτερο πολλαπλασιασμό των δανείων, των ανταλλαγών, των ταυτίσεων, μέχρι και στις λεπτομέρειες της ηθικής και υλικής ζωής».

---

Το έθνος

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ MARCEL MAUSS