Μια ριζοσπαστική ιστορία, του Νιλ Φόκνερ

Ο Βρετανός αρχαιολόγος Νιλ Φόκνερ, συγγραφέας και άλλων βιβλίων ιστορίας, ακτιβιστής του βρετανικού τροτσκισμού παλαιότερα, και στη συνέχεια υποστηρικτής του Τζέρεμυ Κόρμπιν στο Εργατικό Κόμμα, δεν γράφει εδώ μια «συνηθισμένη» ιστορία. Με τα δικά του λόγια, δεν γράφει σαν «ιστορικός του κατεστημένου». Δεν γράφει μια ιστορία από τα πάνω και για τους πάνω. Ενδιαφέρεται να γράψει μια ριζοσπαστική ιστορία των κάτω, για τους κάτω και από τα κάτω. Με άλλα λόγια γράφει μια ιστορία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πολιτικό εργαλείο. 

Μπορεί οι λύσεις που προτείνει να φαντάζουν αδιέξοδες σε κάποιους, αλλά οι αναγνώσεις των προβλημάτων που εγκαλούν αυτές τις λύσεις, είναι κάτι παραπάνω από ερεθιστικές. Έχουμε να κάνουμε με ένα συναρπαστικό και συνάμα αντιφατικό στις προϋποθέσεις του βιβλίο.

Από την αρχή της ανάγνωσης αυτού του βιβλίου γνωρίζεις πού θέλει να καταλήξει ο συγγραφέας. Δεν θέλει να καταλήξει σ’ ένα συμπέρασμα αλλά σ’ ένα ερώτημα. Και αυτό είναι το κατά πόσο είναι δυνατή μια Επανάσταση από τα κάτω τον 21ο αιώνα. Παρόλο όμως που γνωρίζεις από την αρχή την κατάληξη, το βιβλίο διαβάζεται απνευστί γιατί μπορεί και προκαλεί έντονα συναισθήματα, σ’ άλλους θετικά ή κάπως θετικά και σ’ άλλους αρνητικά ή κάπως αρνητικά. Μπορεί οι λύσεις που προτείνει να φαντάζουν αδιέξοδες σε κάποιους, αλλά οι αναγνώσεις των προβλημάτων που εγκαλούν αυτές τις λύσεις, είναι κάτι παραπάνω από ερεθιστικές. Έχουμε να κάνουμε με ένα συναρπαστικό και συνάμα αντιφατικό στις προϋποθέσεις του βιβλίο.

Ο κόσμος των Αρχαίων 

Ας σταθώ πρώτα στα μεθοδολογικά θεμέλια που θέτει ο μαρξιστής ή όπως ο ίδιος γράφει ο «κινούμενος στο μαρξιστικό φάσμα» συγγραφέας. Κατ’ αυτόν η ιστορία πορεύεται μέσα από την κίνηση τριών δυνάμεων: Πρώτον, την ανάπτυξη της τεχνικής, δεύτερον, τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους ηγεμόνες για τον πλούτο και την εξουσία και, τρίτον, την πάλη των τάξεων. 

Μέσα απ’ αυτό το πρίσμα καταφεύγει αρχικά με προσοχή και σεβασμό στα ιστορικά ευρήματα της περιόδου του μετασχηματισμού των ανθρωπιδών κατά την πρώιμη Νεολιθική περίοδο και την Αγροτική Επανάσταση. Διακρίνει εκεί τις απαρχές του πολέμου και της θρησκείας. Οι πρώτες ταξικές κοινωνίες (3000–1000 π.Χ.) σηματοδοτούν τη μετάβαση από την κρίση της Εποχής του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου. Αυτός ο κόσμος χαρακτηρίζεται από τη στασιμότητα της τεχνικής. Στον κόσμο όμως της ύστερης Εποχής του Χαλκού, αν και η τεχνική παρέμεινε στάσιμη, η κατανάλωση του πλεονάσματος ήταν σε άνοδο. Η μάχη γι’ αυτό το πλεόνασμα δημιούργησε τους λίγους ισχυρούς και τους πολλούς αδύναμους. Το πώς συνέβη αυτό κατά τον Φόκνερ εξηγείται από την ανάγκη των πολλών για εξειδικευμένες θρησκευτικές, στρατιωτικές και πολιτικές λειτουργίες καθώς και από την ανασφάλειά τους. Δεν πείθει όμως ο συγγραφέας όταν αποδίδει αυτή την εξέλιξη μόνο στην αντίθεση φτώχεια-ιδιοκτησία, γιατί αυτή δεν απαντά στο πώς οι πολλοί έγιναν φτωχοί και οι λίγοι πλούσιοι. 

Η ελληνική δημοκρατία στηρίζεται στην τεχνολογία του σιδήρου η οποία επέτρεψε την άνοδο των μαζών στο προσκήνιο, εν αντιθέσει με αυτήν του χαλκού που ενίσχυε μόνο την αριστοκρατία. Με άλλα λόγια η έγγεια ιδιοκτησία και η στρατιωτική υπηρεσία καθιστούσαν τους μικρούς αγρότες/πολίτες της Αθήνας επαναστατική δύναμη.

Η σύντομη ιστορία των Αρχαίων Αυτοκρατοριών (1000–30 π.Χ.) μάς ταξιδεύει στην Περσία της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών, στην αυτοκρατορία των Μαουρύα στην Ινδία, στην Κίνα της αυτοκρατορίας των Τσιν για να φτάσει σ’ αυτό που αποκαλεί «ελληνική δημοκρατική επανάσταση». Η ελληνική δημοκρατία στηρίζεται στην τεχνολογία του σιδήρου η οποία επέτρεψε την άνοδο των μαζών στο προσκήνιο, εν αντιθέσει με αυτήν του χαλκού που ενίσχυε μόνο την αριστοκρατία. Με άλλα λόγια, η έγγεια ιδιοκτησία και η στρατιωτική υπηρεσία καθιστούσαν τους μικρούς αγρότες/πολίτες της Αθήνας επαναστατική δύναμη. Αυτοί οι «από κάτω» νίκησαν την Περσική αυτοκρατορία. Στη συνέχεια, η Μακεδονική Αυτοκρατορία και κυρίως η Ρώμη στηρίχθηκαν σ’ ένα «στρατιωτικό ιμπεριαλισμό». Η Ρώμη ήταν μια συγχώνευση πολιτών και ιμπεριαλισμού. Οι πολίτες μοιράζονταν το προερχόμενο από τις κατακτήσεις πλεόνασμα. Το τέλος του Αρχαίου Κόσμου (30 π.Χ.–650 μ.Χ.) έρχεται μέσα από την αλληλοσυντριβή των ανταγωνιζόμενων τάξεων. Ο Μεσαιωνικός Κόσμος (650–1500 μ.Χ.) χαρακτηρίζεται από τα εμπόδια που έθεταν οι αυτοκρατορίες της εποχής στην τεχνολογική και κοινωνική ανάπτυξη. Οι Αβασσίδες Πέρσες, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι Οθωμανοί αποτελούν, με πολλές αναμεσά τους διαφορές, πρωτίστως μιλιταριστικά συντηρητικά κράτη που ζουν από τους φόρους υποτελείας. Αλλά και στη πιο βαθιά Ασία (Μογγολία, Ινδία) το μοίρασμα και όχι η παραγωγή νέου πλεονάσματος δίνουν τον τόνο στην οικονομία και στην εξουσία. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στις φυλές του Νέου Κόσμου (Μάγια, Ίνκα, Αζτέκοι). 

Η εποχή της φεουδαρχίας 

Η ευρωπαϊκή φεουδαρχία (650–1500 μ.Χ.), σε αντίθεση με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που ήταν μια προσπάθεια απολίθωσης της ύστερης αρχαιότητας, εμφανίζεται όταν οι ηγεμόνες του Μεσαίωνα έκαναν την ανάγκη φιλοτιμία και μετέτρεψαν την εμβρυώδη αρχαία φεουδαρχία σε κυρίαρχο σύστημα. Καθώς όμως με τον καιρό τα φέουδα γίνονταν κληρονομητέα περιουσία, η ισορροπία των δυνάμεων μετατοπίστηκε προς όφελος των υποτελών γαιοκτημόνων. Οι Σταυροφορίες, κάπως απλοϊκά, εξετάζονται ως προσπάθεια εξαγωγής του πλεονάσματος βίας από την Ευρώπη στον ισλαμικό κόσμο, την ίδια στιγμή που η άνοδος των μεσαίων στρωμάτων πυροδοτούσε ταξικές συγκρούσεις. Τελικά, η χαμηλή παραγωγικότητα, το κατακερματισμένο πολιτικό τοπίο, η ευελιξία και η αντίσταση των αγροτικών χωριών, η ανάπτυξη των αγορών και η ανάδειξη του συγκεντρωτικού μοναρχικού κράτους ήταν πέντε παράγοντες της ταξικής πάλης που υπονόμευσαν τη δυτική φεουδαρχία.

Ο πίνακας του John Burnet «Η δίκη του Καρόλου Α'» (1649). Ο Κάρολος κατηγορήθηκε για προδοσία εναντίον της Αγγλίας επειδή  χρησιμοποίησε την δύναμή του για την επιδίωξη του προσωπικού του συμφέροντος αντί του καλού της χώρας. Στις 26 Ιανουαρίου το δικαστήριο τον καταδίκασε σε θάνατο. Την επόμενη ημέρα, ο βασιλιάς μεταφέρθηκε σε δημόσια συνεδρίαση της επιτροπής, κηρύχτηκε ένοχος και άκουσε την καταδίκη του. Ο αποκεφαλισμός του Καρόλου ορίστηκε για την 30ή Ιανουαρίου 1649.

Ο δρόμος είχε ανοίξει προς την Αναγέννηση και το πρώτο κύμα των Αστικών Επαναστάσεων (1517–1660). Η Αναγέννηση εξέφραζε την κουλτούρα της ανερχόμενης αστικής τάξης. Οι παλιές ιδέες δεν αρκούσαν για να εξηγήσουν τη νέα πραγματικότητα. Τα αρχαία δόγματα της Εκκλησίας ήταν ανεπαρκή για να κάνουν κάτι τέτοιο. Η Αναγέννηση γέννησε τη Μεταρρύθμιση, η οποία αρχικά ήταν ένα κίνημα από τα κάτω. Αυτό που καθιστούσε το μήνυμα του Λούθηρου επαναστατικό ήταν η απόρριψη της ιερατικής εξουσίας. Ο προτεσταντισμός όμως αποδυναμώθηκε από τη στιγμή που έπαψε να εκφράζει τη λαϊκή αντιφεουδαρχική εξέγερση και έγινε σύμβολο υποταγής των από κάτω σε μια ομάδα αριστοκρατών. Η Ολλανδική Επανάσταση (1564–1609) ήταν ένα κίνημα των από κάτω, ένας παρατεταμένος λαϊκός αμυντικός πόλεμος και η Αντιμεταρρύθμιση ήταν η αντίσταση των από πάνω. Ο τριακονταετής πόλεμος (1618–1648) ήταν η αντίδραση στην αντίδραση της Αντιμεταρρύθμισης. Ενώ η Αγγλική Επανάσταση του 1641–1649 σηματοδοτεί τη μετάβαση σε μια σειρά εμφυλίων πολέμων. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της Αγγλικής Επανάστασης ήταν ο λεγόμενος και «Νέο Πρότυπο» στρατός των μεσαίων τάξεων και οι ταξικές παλινδρομήσεις του. Στο τέλος της Επανάστασης το ερώτημα αν θα γινόταν η Αγγλία μια ριζοσπαστική δημοκρατία μικροϊδιοκτητών ή μια συντηρητική συνταγματική μοναρχία των μεγαλογαιοκτημόνων και των μεγαλεμπόρων απαντήθηκε υπέρ της δεύτερης λύσης. Οι Ισοπεδωτές (Levellers) του Τζόν Λίλμπερν ηττήθηκαν.

Απολυταρχία και πρώτη καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση

Η φεουδαρχία δεν άντεξε άλλο την πίεση των μεσαίων, των αγροτών και των στρατιωτών της και υποχώρησε στο κράτος της Απολυταρχίας. Είναι η εποχή μιας πρώτης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης (1660–1775) της οποίας το μείζον χαρακτηριστικό ήταν η ταχέως αυξανόμενη ανάπτυξη του εμπορίου και η εκτόξευση της ζήτησης για δούλους. Η κατακερματισμένη ήδη φεουδαρχία παραχώρησε τη θέση της στην απολυταρχική Γαλλία που ηγεμονεύει, και κατά δεύτερο λόγο στην Ισπανία, αλλά η Ολλανδία και η Βρετανία με τον μερκαντιλικό καπιταλισμό τους αμφισβητούν αυτή την ηγεμονία.

Αϊτινή Επανάσταση, 1791-1804

Η απολυταρχία υπήρξε και στην Ανατολή με έναν δικό της δεσποτισμό. Ο Διαφωτισμός προετοίμασε το δεύτερο κύμα αστικών επαναστάσεων 1775–1815 (η Αμερικανική, η Γαλλική αλλά και η Αϊτινή και η Μπολιβαριανή). Ο συγγραφέας θεωρεί τον Διαφωτισμό όχι μια αστική ιδεολογία όπως κάνουν πολλές ερμηνείες του συρμού, αλλά μια ριζοσπαστική κριτική της υπάρχουσας ταξικής κατάστασης. Επίσης η βία αυτών των επαναστάσεων, και κυρίως η ροβεσπεριανή βία, εξετάζονται ως αποτέλεσμα της σφοδρότητας των ταξικών αντιθέσεων και όχι ως κάτι το εγγενές στο σώμα των επαναστάσεων όπως άλλες επιδερμικές θεωρήσεις επιμένουν. Και εδώ έχει τεράστιο δίκιο. Αμάν πιά με αυτές τις «θεωρίες» που θέλοντας να καταδικάσουν τη χρήση βίας στις δημοκρατίες την εξορκίζουν και από τους τρόπους συγκρότησης των κοινωνιών. Θα ζούσαμε ακόμη στη λίθινη εποχή χωρίς αυτή τη βία. Ο Βέμπερ –και όχι ο Μαρξ– είναι ο θεωρητικός της βίας ως πυρηνικού στοιχείου της πολιτικής. Σήμερα θα απαξιούσε ακόμη και να ασχοληθεί με αυτόν τον εξοστρακισμό της βίας από τη διαμόρφωση των κοινωνιών. 

Ο Φόκνερ υποστηρίζει πως όλες αυτές οι προκαπιταλιστικές κοινωνίες παρά τις διαφορές τους είναι κοινωνίες που η τεχνική και η παραγωγικότητα είχαν στατικό χαρακτήρα. Το μοναδικό ζήτημα σ’ αυτές ήταν το πώς κατανεμόταν το πλεόνασμα και όχι το μέγεθος και η ανάπτυξή του. Αυτό εξηγεί και τη δύναμη του μιλιταρισμού. Αυτός ήταν ο παράγοντας που καθόριζε πώς θα μοιραστεί το γλίσχρο πλεόνασμα. Γι’ αυτό και ο συγγραφέας προτιμά, αναφερόμενος στις μη φεουδαρχικές κοινωνίες, να μιλά για «αρχαίο μιλιταριστικό ιμπεριαλισμό» και όχι για «δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής». Ο Φόκνερ, υπό την επιρροή των Κρις Γουίκαμ, Μωρίς Ντομπ, Ρόντνεϋ Χίλτον και πολλών άλλων, συμπεραίνει πως ξεχωριστός Τρόπος Παραγωγής είναι μόνο ο καπιταλιστικός τρόπος.

Ο βιομηχανικός καπιταλισμός 

Η Μακρά Ύφεση (1873–1896) έδειξε εξαρχής τα όρια του καπιταλισμού. Αυτά χαράσσονται από την υπερπαραγωγή και την υποκατανάλωση, τα δίδυμα χαρακτηριστικά κάθε καπιταλιστικής κρίσης.

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής στηρίζεται στην εργασία που παράγει περισσότερο απ’ όσα χρειάζεται η ίδια για αναπαραχθεί. Πυλώνας του έγινε η Βιομηχανική Επανάσταση και ο βιομηχανικός καπιταλισμός (1750–1850). Είμαστε στην εποχή της ανόδου του προλεταριάτου, όπως με καταπληκτικό τρόπο ανέλυσε ο Έντουαρντ Τόμσον (Η συγκρότηση της αγγλικής εργατικής τάξης, μτφρ. Γιάννης Παπαδημητρίου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς). Αυτός ο καπιταλισμός όμως την περίοδο της ακμής του ήταν και πιο σκληρός (Εποχή του αίματος και του σιδήρου: 1848–1873). Αυτός αποσταθεροποίησε την παλιά τάξη πραγμάτων μέσα από τις εκ των άνω αστικές επαναστάσεις. Τέτοιες ήταν το ιταλικό Risorgimento, ο αμερικανικός εμφύλιος το 1861–1865, η αποκατάσταση των Μέιτζι το 1868 στην Ιαπωνία, η ενοποίηση της Γερμανίας το 1871. Από την άλλη η εξέγερση των Ταϊπίνγκ στην Κίνα (1850–1864), η Ινδική Ανταρσία (1857–1859) και η Παρισινή Κομμούνα (1871) είναι τα πρώτα δείγματα εισόδου των προλετάριων στην ιστορία. Σε αντίθεση με άλλους ιστορικούς αυτός, όπως και ο Ρίτσαρντ Έβανς, δεν βλέπει την μετά το 1815 περίοδο ως μια κατάσταση σταθερότητας. Ο Φόκνερ δείχνει πως η άνοδος του καπιταλισμού κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση συνδέεται με μια σειρά ιμπεριαλιστικών πολέμων της περιόδου. Η Μακρά Ύφεση (1873–1896) έδειξε εξαρχής τα όρια του καπιταλισμού. Αυτά χαράσσονται από την υπερπαραγωγή και την υποκατανάλωση, τα δίδυμα χαρακτηριστικά κάθε καπιταλιστικής κρίσης. Η απάντηση σ’ αυτά τα δυο δόθηκε από τον ιμπεριαλισμό των Μεγάλων Κρατών και τον διαμοιρασμό της Αφρικής. Ο Μεγάλος Πόλεμος (1914–1918) που ακολούθησε ήταν ένας καθαρά ιμπεριαλιστικός πόλεμος. 

Ο Λέον Τρότσκι και η Φρίντα Κάλο, το 1937 στο Μεξικό. Ο Τρότσκι, εξόριστος και κυνηγημένος, φιλοξενήθηκε για δύο χρόνια (1937-1939) στο σπίτι του Ντιέγκο Ριβέρα και της Φρίντα Κάλο. Στις 20 Αυγούστου 1940, ο Ραμόν Μερκάντερ, Ισπανός κομμουνιστής,  δολοφόνησε τον Λέον Τρότσκι. Η Σοβιετική Ένωση αρνήθηκε οποιαδήποτε ευθύνη για τη δολοφονία και ο δράστης καταδικάστηκε σε 20ετή κάθειρξη.

Η απάντηση των από τα κάτω ήρθε με την Οκτωβριανή Επανάσταση αλλά και τις επακολουθήσασες επαναστάσεις σε Γερμανία, Αυστρία και Ουγγαρία. Ο Φόκνερ, γνήσιος και αταλάντευτος υποστηρικτής του Τρότσκι, ούτε μια στιγμή δεν ταλαντεύεται στο αν αυτή ήταν Επανάσταση ή πραξικόπημα. Γι’ αυτόν ο Οκτώβρης του 1917 ήταν μια γνήσια και μάλιστα προλεταριακή Επανάσταση. Τόσο πιστεύει στον «μύθο» του που ξεχνά να γράψει έστω και το παραμικρό για την κριτική της Λούξεμπουργκ στον Λένιν. Τόσο πιστεύει στους Λένιν–Τρότσκι και στον πλαστό χαρακτήρα της αστικής δημοκρατίας που δεν γράφει ούτε μια λέξη για την κατάργηση το 1919 της Συντακτικής Συνέλευσης, η οποία είχε προκύψει μετά από εκλογές που έφεραν τους μπολσεβίκους στη μειοψηφία. Ξεχνά, επίσης, να αναφέρει και τη ρωσική εισβολή –με τη συμμετοχή του Τρότσκι– στην Πολωνία το 1920. Εισβολή που οδήγησε σε μεγάλη ήττα του Κόκκινου Στρατού. 

Το σχήμα της εκ των κάτω Ρωσικής Επανάστασης δείχνει εμφανώς τις αδυναμίες του όταν σκοντάφτει πάνω στην ερμηνεία της επικράτησης του σταλινισμού. Και στην παρούσα αλλά και σε άλλες «τροτσκιστικές» ερμηνείες ο σταλινισμός περιγράφεται ως η άνοδος της γραφειοκρατίας που οδήγησε στην ήττα των από τα κάτω. Η Ρωσική Επανάσταση ορίζεται –με αρκετή δόση αυθαιρεσίας θεωρώ– ως μια επιτυχημένη συμμαχία της εργατικής και της αγροτικής τάξης και ο σταλινισμός ως η ρήξη αυτής της συμμαχίας. Μέλλει να εξηγηθεί γιατί κατέρρευσε, αν υπήρξε ποτέ, αυτή η συμμαχία. Ο σταλινισμός κατά τον Φόκνερ εκφράζει την ήττα της επανάστασης, διαχωρίζει όμως τον Στάλιν από τον μπολσεβικισμό. Αυτή του η ερμηνεία δεν του επιτρέπει ούτε για μια στιγμή να εξετάσει το ενδεχόμενο να ήταν η απουσία της Δημοκρατίας η γενεσιουργός αιτία της ανόδου της γραφειοκρατίας και του σταλινισμού. Οδηγείται έτσι στο παράδοξο να «τοποθετεί» τον Στάλιν στο Κέντρο έναντι του δεξιού Μπουχάριν και της Αριστεράς που ήταν οι μπολσεβίκοι. Αυτή του η προσέγγιση τον οδηγεί άλλωστε να θεωρεί τη διαφωνία των Κάμενεφ και Ζηνόβιεφ με τον Λένιν για τον κατάλληλο χρόνο έναρξης της επανάστασης απείθεια και όχι διαφορετική γνώμη. Δεν προξενεί εντύπωση μετά απ’ όλα αυτά όταν γράφει πως «αν είχε αποκατασταθεί πλήρως η δημοκρατία, η ύπαιθρος θα είχε αποδιοργανωθεί από την αντίθεση ανάμεσα στα συμφέροντα της παγκόσμιας εργατικής τάξης και τα συμφέροντα των Ρώσων αγροτών» (σ. 465). 

Οι Σουφραζέτες, κίνημα που εμφανίστηκε στην Αγγλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και στην Αυστραλία, διεκδικούσαν το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Στη φωτογραφία η Christabel Pankhurst (δεξιά), γύρω στο 1912, στο Λονδίνο.

Μετά φτάνουμε στην άνοδο του φασισμού που αυτός μάλλον περισσότερο από τη Ρωσική Επανάσταση ήταν ένα κίνημα από τα κάτω. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος εξετάζεται από τον Φόκνερ ως ένας ιμπεριαλιστικός πόλεμος. Εξομοιώνει έτσι το μπλοκ Δύσης–Σοβιετικής Ένωσης με το φασιστικό μέτωπο. Αν μη τι άλλο, μια πολύ παράξενη θέση. Ο Ψυχρός Πόλεμος είναι η εποχή της κυριαρχίας των δυο υπερδυνάμεων, όπου οι κομμουνιστές της Δύσης δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να επιχειρούν να κατευνάσουν τα κινήματα, όταν αυτά απειλούν τις ισορροπίες των δυο συνασπισμών. Παρόλα αυτά, σ’ αυτή την περίοδο υπήρξαν και πολλές ρωγμές (η Κούβα του Τσε, η Χιλή των cordones –συμμαχία εργατών, εργατών γης και φτωχών των πόλεων και όχι αυτή του Αλιέντε–, ο Γαλλικός Μάης, το αντιρατσιστικό και αντιπολεμικό κίνημα στις ΗΠΑ, τα φεμινιστικά κινήματα και τα κινήματα της ΛΟΑΤ κοινότητας). Ριζοσπαστικότατη κριτική ασκεί στον θεσμό της οικογένειας ως φυλακής της λίμπιντο. Το ίδιο το σύστημα όμως κυοφορεί την επανάσταση (Ισπανία 1936, Ουγγαρία 1956, Γαλλικός Μάης, Πορτογαλία 1974, Ανατολική Ευρώπη 1989, Λατινική Αμερική σε Νικαράγουα και Βενεζουέλα, Αραβική Άνοιξη, Νότια Αφρική 1990). Αυτό όπως θα δούμε στο τέλος σημαίνει πως και σήμερα μια πιθανή επανάσταση κατά του κόσμου των τεράστιων ανισοτήτων είναι πιθανή.

Ο χρηματιστικός καπιταλισμός

Ο χρηματιστικός καπιταλισμός αφενός συντηρεί τη ζήτηση με τη μορφή αγορών που στηρίζονται σε δάνεια και αφετέρου αποτελεί μια εναλλακτική πηγή κέρδους, μια που το ίδιο το κέρδος δεν επενδύεται αλλά γίνεται εμπορεύσιμο αγαθό.

Η περιγραφή του σημερινού καπιταλιστικού κόσμου συνεχίζει την πολύ ορθή ανάλυση των κρίσεων του καπιταλισμού ως ένα ψαλίδι που η μια λεπίδα του είναι η υπερσυσσώρευση/υπερπαραγωγή και η άλλη η υποκατανάλωση. Αν όμως ο βιομηχανικός καπιταλισμός ήταν η αυτό-επέκταση της αξίας, ο χρηματιστικός καπιταλισμός αποτυπώνεται στην προτεραιότητα της αυτό-επέκτασης του χρέους/χρήματος. Ο χρηματιστικός καπιταλισμός αφενός συντηρεί τη ζήτηση με τη μορφή αγορών που στηρίζονται σε δάνεια και αφετέρου αποτελεί μια εναλλακτική πηγή κέρδους, μια που το ίδιο το κέρδος δεν επενδύεται αλλά γίνεται εμπορεύσιμο αγαθό. Η κρίση όμως του 2008 διαψεύδει την άποψή του πως «στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, εννέα φορές στις δέκα, είναι ασφαλέστερη, ταχύτερη και πιο επικερδής η επένδυση στα χρηματιστικά προϊόντα» (σ. 664). Όσο και να φαίνεται περίεργο το ίδιο λάθος έκανε και η σοσιαλδημοκρατία μετά το 1980.

Στην εποχή της ευημερίας, στο υψηλό επίπεδο των παραγωγικών επενδύσεων αντιστοιχούσε ένα υψηλό επίπεδο ατομικής κατανάλωσης, στη σημερινή εποχή του νεοφιλελευθερισμού και της χρηματιστικοποίησης στον ένα πόλο βρίσκεται το παρασιτικό χρηματιστηριακό κεφάλαιο και στο άλλο οι ανισότητες από τη μείωση της ζήτησης. Η παλιά αυξανόμενη εκμετάλλευση στον χώρο της εργασίας, σήμερα συνοδεύεται από την επέκταση της οικειοποίησης του πλεονάσματος στο πεδίο της κατανάλωσης και της μονοπωλιακής ρύθμισης των τιμών σ’ ένα πλαίσιο κυριαρχίας των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων και των τραπεζών. Αυτά όλα δημιουργούν μια οικονομία «διαρκούς χρέους, η οποία χαρακτηρίζεται από στασιμότητα, κάμψη, κοινωνική παρακμή, ακόρεστη απληστία και εντεινόμενες ανισότητες» (σ. 678).

Αυτό το βιβλίο είναι από τις πιο δυνατές ριζοσπαστικές ιστορίες του κόσμου που έχω διαβάσει. Συνδυάζει όλα τα πλεονεκτήματα (πάθος για την ισότητα, ενθουσιασμός μπροστά στην ελευθερία, ελπίδα για το αύριο) με όλες τις ατέλειες (βουλησιαρχία, υποτίμηση της αστικής δημοκρατίας, ταξικό αναγωγισμό) της ριζοσπαστικής σκέψης.

Η ανάλυσή του για τον τρόπο ανάπτυξης του σημερινού καπιταλισμού σε πολλά σημεία απογειώνει το βιβλίο, αλλά στο τέλος μας κατεδαφίζει, όταν στην προσπάθειά του να μιλήσει για μια επανάσταση στον 21ο αιώνα που θα ανατρέψει τις σημερινές ανισότητες, προσφεύγει στα τετριμμένα περί κινημάτων του δρόμου και στους «ριζοσπάστες της αντικουλτούρας» ως εν δυνάμει «εξολοθρευτές» του καπιταλισμού. Κάτι αντίστοιχο με το λούμπεν προλεταριάτο του Μαρκούζε τον Μάη του 1968; Και όλα αυτά γιατί; Γιατί ο συγγραφέας δεν πιστεύει στη σημασία και στον ρόλο της αστικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αν πίστευε σ’ αυτήν, τότε δεν θα συνόδευε τις καταπληκτικές του παρατηρήσεις για τον σημερινό υφέρποντα φασισμό, με τέτοια εξωφρενικά συμπεράσματα «πως ο πραγματικός κίνδυνος δεν είναι τα παραστρατιωτικά φασιστικά σώματα, αλλά ο έλεγχος της αστυνομίας από την Άκρα Δεξιά» (σ. 689). Ως μια τέτοια παραδοξότητα εκλαμβάνω και την εκ μέρους του συγγραφέα έκφραση εμπιστοσύνης στις ασυναρτησίες έργω και λόγω του Γιάνη Βαρουφάκη. Επίσης, αμφιλεγόμενη είναι και η θέση του πώς η 11η Σεπτεμβρίου ήταν «θείο δώρο» για την άρχουσα τάξη. Να μην παραλείψω, επίσης, να σημειώσω ξανά πως δεν αναφέρει σε ποια εξέλιξη κυρίως οφείλεται η εποχή της ευημερίας. Παραβλέπει δηλαδή τον κομβικό ρόλο της σοσιαλδημοκρατίας. 

Ο Βρετανός Νιλ Φόκνερ είναι ιστορικός, αρχαιολόγος και πολιτικός ακτιβιστής. Σπούδασε αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ (King's College), ενώ σήμερα εργάζεται ως ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ και, μεταξύ άλλων, διευθύνει το περιοδικό Military History Monthly. Από το 2000 άρχισε να εκδίδει βιβλία. Σε αυτά συγκαταλέγονται τα Lawrence of Arabia's War (2016) και A People's History of the Russian Revolution (2017).

Έτσι, μετά απ’ όλα αυτά καταλήγει πως η επανάσταση που πρεσβεύει είναι μια ενδεχομενικότητα. Κάτι για το οποίο οφείλουμε να αγωνιστούμε. Προσωπικά τάσσομαι με όλους όσοι επιμένουν πως αν είναι κάτι για το οποίο οφείλουμε να αγωνιζόμαστε πάντα, αυτό είναι η Δημοκρατία χωρίς επιθετικούς ή άλλους προσδιορισμούς. Καθόλου ριζοσπαστική σκέψη αλλά με πολύ ριζοσπαστικότητα μέσα της. 

Αυτό το βιβλίο είναι από τις πιο δυνατές ριζοσπαστικές ιστορίες του κόσμου που έχω διαβάσει. Συνδυάζει όλα τα πλεονεκτήματα (πάθος για την ισότητα, ενθουσιασμός μπροστά στην ελευθερία, ελπίδα για το αύριο) με όλες τις ατέλειες (βουλησιαρχία, υποτίμηση της αστικής δημοκρατίας, ταξικό αναγωγισμό) της ριζοσπαστικής σκέψης. Συμφωνώντας με πάρα πολλά και διαφωνώντας με άλλα τόσα, δεν μπορώ να μην παραδεχθώ πως η ανάγνωσή του με ρούφηξε κυριολεκτικά. Το συνιστώ ανεπιφύλακτα και λόγω της πολύ καλής μεταφραστικής δουλειάς της Μαριάννας Τζιαντζή. Πολύτιμη βοήθεια δίνουν το Χρονολόγιο και το Ευρετήριο μιας πολύ προσεγμένης έκδοσης. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια). 

☞ Στην κεντρική εικόνα, πίσω από το κόκκινο μαντήλι, ο George Washington, o πρώτος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Αυτό το σύστημα δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί· η χρηματιστικοποίηση, οι ιδιωτικοποιήσεις, η επιχειρηματική εξουσία, ο πλουτισμός των λίγων και η λιτότητα για τους πολλούς – όλα αυτά βρίσκονται στο DNA του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Για να τερματιστεί η κάμψη είναι αναγκαίο να καταργηθεί το χρέος, να κρατικοποιηθούν οι τράπεζες, να φορολογηθούν οι πλούσιοι και να πραγματοποιηθούν επενδύσεις για θέσεις εργασίας, κοινωφελείς υπηρεσίες και τη μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Για να συμβεί κάτι τέτοιο, θα πρέπει να ανατραπεί η εξουσία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και να τεθεί η οικονομία υπό δημοκρατικό έλεγχο».

Μια ριζοσπαστική ιστορία του κόσμου
Νιλ Φόκνερ
Μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή
Καστανιώτης 2020
Σελ. 818, τιμή εκδότη €28,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ NEIL FAULKNER