Τσβετάν Τοντόροφ, ένας διαφωτιστής του καιρού μας

Σχεδόν ένα μήνα μετά τον θάνατο του Ζίγκμουντ Μπάουμαν, του εκπρόσωπου ενός σύγχρονου αναγεννησιακού ανθρωπισμού, στις 7 Φεβρουαρίου πέθανε ένας ακόμη πολύ μεγάλος διανοητής, ένας εκπρόσωπος του σύγχρονου Διαφωτισμού, ο Τσβετάν Τοντόροφ. Σε μια εποχή που γεννά τέρατα σε Αμερική και Ευρώπη, αυτές οι απώλειες μας βυθίζουν σε βαθιά λύπη, αλλά ταυτοχρόνως μας υπενθυμίζουν ότι ποτέ πριν δεν ήταν πιο επίκαιρη και αναγκαία η προάσπιση του Ορθού Λόγου, του Διαφωτισμού και προπάντων της Δημοκρατίας από όσο σήμερα. 

Ο Τσβετάν Τοντόροφ ήταν διάσημος κριτικός της λογοτεχνίας, ιστορικός και φιλόσοφος. Το 1963, σε ηλικία 24 ετών, εγκατέλειψε τη χώρα που γεννήθηκε, την Βουλγαρία, και εγκαταστάθηκε στη Γαλλία. Δεν ήταν Γάλλος «βουλγαρικής καταγωγής», αλλά Βούλγαρος που βίωσε τον ολοκληρωτισμό στην πράξη και βρήκε στη Γαλλία τη δεύτερη πατρίδα του.

Ο ίδιος υποστήριζε ότι στο βαθμό που η μνήμη παραμένει ζωντανή, η ανακάλυψη των κληροδοτημάτων του 20ου αιώνα εξαρτάται όχι μόνο από την επαγγελματική ενασχόληση και τις πνευματικές αποσκευές του κάθε στοχαστή, αλλά κυρίως από την προσωπική του βιογραφία και εμπειρία. Είναι δε αυτή η προσωπική του εμπειρία που τον προσανατολίζει ώστε να επιλέξει ως αντικείμενο της κριτικής την κυριαρχία του ολοκληρωτισμού. Τα βιβλία του Τοντόροφ είναι οι καλύτερες ψηφίδες κριτικής που έχουν γραφεί για το φαινόμενο των δυο ολοκληρωτισμών του 20ου αιώνα, του κομμουνισμού και του φασισμού.

Οι ολοκληρωτισμοί του 20ου αιώνα

Αυτό είναι ανάγλυφο στο έργο του Μνήμη του κακού. Πειρασμός του καλού. Στοχασμοί για τον αιώνα που έφυγε (μτφρ. Κώστας Κατσουλάρης, Εστία, 2003). Εδώ το ψηφιδωτό της κριτικής σκέψης του επενδύεται στην αφήγηση των ατομικών πεπρωμένων έξι προσωπικοτήτων. Το κοινό στοιχείο, που διέπει αυτές τις προσωπικότητες, είναι ότι με το συγγραφικό τους έργο και με το παράδειγμα της προσωπικής τους ζωής τάχθηκαν κατά και των δυο ολοκληρωτισμών του 20ου αιώνα, κομμουνισμού και φασισμού, με βαρύ τίμημα την κατασυκοφάντησή τους από τους πρώην συντρόφους τους.

Η Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόυμαν, γερμανίδα κομμουνίστρια που κατέφυγε στην ΕΣΣΔ, γνώρισε πρώτα τα σταλινικά στρατόπεδα και στη συνέχεια το 1940 παραδόθηκε από τους σοβιετικούς στον Χίτλερ. Έμεινε στο χιτλερικό στρατόπεδο του Ράβενσμπρουκ ως το τέλος του πολέμου. Αφιέρωσε τη μετέπειτα ζωή της στην καταγγελία των ναζιστικών και κομμουνιστικών στρατοπέδων.

Ο Νταβίντ Ρουσέ, έγκλειστος στο γερμανικό στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ, με το έργο του «Ο κόσμος των στρατοπέδων συγκέντρωσης» (1946) και το «Οι ημέρες του θανάτου μας» (1947) κατήγγειλε την ύπαρξη των ναζιστικών στρατοπέδων. Το 1949 όμως κατήγγειλε και τα σοβιετικά στρατόπεδα. Οι «σύντροφοί του» τον κατήγγειλαν ως «έμμισθο κάλαμο» του αντικομμουνισμού.

Η γαλλίδα εθνολόγος Ζερμαίν Τιγιόν αφού και αυτή βίωσε τη φρίκη του Ράβενσμπρουκ αφοσιώθηκε στον αγώνα για την υπεράσπιση των ατόμων που απειλούνται από τους φανατικούς κάθε δόγματος. Η δράση της στην Αλγερία προκάλεσε τα εθνικιστικά αντανακλαστικά ακόμα και τμημάτων της γαλλικής Αριστεράς.

Ο Ρομαίν Γκαρύ, ρωσοεβραϊκής καταγωγής, αφού πολέμησε ως αεροπόρος τον φασισμό, αφιερώθηκε σε ένα συγγραφικό έργο που κύριος στόχος του ήταν το μανιχαϊκό πνεύμα. Ο γνωστός στην Ελλάδα Ιταλοεβραίος Πρίμο Λέβι, πρώην έγκλειστος στο Άουσβιτς, με το έργο του καταδεικνύει τις γκρίζες ζώνες της ανθρώπινης ζωής. Συναρπαστική είναι η πορεία κατανόησης του απόλυτα καταπιεστικού χαρακτήρα της σοβιετικής πραγματικότητας από τον Ρώσο μυθιστοριογράφο Βασίλι Γκρόσμαν. Δεν υπάρχει σκεπτόμενος και απροκατάληπτος άνθρωπος που να έχει διαβάσει και να μη έχει συγκινηθεί από το συγκλονιστικό έργο τουΖωή και πεπρωμένο (μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, Γκοβόστης 2013), και το προσφάτως εκδοθέν Τα πάντα ρει, πάλι από τις εκδόσεις Γκοβόστης και επίσης σε μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα.

Το κοινό στοιχείο των έξι είναι η άρνησή τους να παίξουν το ρόλο του θύματος που ζητά εκδίκηση. Αυτό που κάνει τη ζωή αυτών των ανθρώπων υποδειγματική είναι η πίστη τους στις αρχές της ατομικής αγάπης και της δικαιοσύνης ως υπέρτατων αξιών. Ο Τοντόροφ, όπως και στα έργα του Απέναντι στο ακραίο (μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες 2002) και Ο εκπατρισμένος (μτφρ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Πόλις 1999) υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη τραγωδία μπορεί να γίνει αντικείμενο αναστοχασμού και μέσα από μυθιστορηματικές ή ατομικές διαδρομές.

Μακριά από κοινότοπες θεωρήσεις του «καλού» και του «κακού»

Ο Τοντόροφ δεν υποστηρίζει κοινοτοπίες του τύπου «το κακό εμπεριέχει και το καλό» ή πως «καλό και κακό μπορούν να μετατραπούν στα αντίθετά τους». Ούτε πάλι είναι θιασώτης ενός τετριμμένου μεταμοντέρνου σχετικισμού. Υποστηρίζει, εμφατικά, ότι το κακό έχει πολλά προσωπεία, αφού αυτό είναι συνυφασμένο με την ανθρώπινη τραγωδία και από την άλλη το καλό εμπεριέχεται στις δυνατότητες των κοινωνιών.

Η κύρια έκφανση του κακού στον 20ο αιώνα ήταν ο ολοκληρωτισμός. Η διαμάχη για τη σύγκριση φασισμού και κομμουνισμού έχει μεγάλο παρελθόν και έντονο παρόν. Ας θυμηθούμε και την αντιπαράθεση που προκάλεσε στη χώρα μας η έκδοση του συλλογικού έργου Η Μαύρη βίβλος του κομμουνισμού (μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, Αγγελική Ξύδη, Εστία 2001) και του επίσης συλλογικού Ο Αιώνας των κομμουνισμών (μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Πόλις).

Για τον Τοντόροφ στην ιστορία τα θύματα από τον «πειρασμό του καλού» είναι πολύ περισσότερα από τα θύματα της «επιδίωξης του κακού». Ο πειρασμός του καλού συνίσταται στο να θεωρούμε ως ενσάρκωση του καλού μόνο αυτά που πιστεύουμε οι ίδιοι και αυτό να θέλουμε να επιβάλλουμε στους άλλους. Μας θυμίζει κάτι και κάποιους στο διαδίκτυο;

Γι' αυτόν, η δημοκρατία στηρίζεται σε δύο αρχές: τη συλλογική και την ατομική αυτονομία. Η συνένωση των δύο αρχών συγκροτεί τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η ατομική αυτονομία εξασφαλίζεται με τον πλουραλισμό. Ο ολοκληρωτισμός όχι μόνο απορρίπτει αυτές τις δύο αρχές, αλλά στηριζόμενος στον επιστημονισμό (του οποίου αρχή είναι το δόγμα ότι οι κοινωνίες στηρίζονται αποκλειστικά και μόνο στη γνώση και την επιστήμη και όχι στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων) επιβάλλει την κυριαρχία της υποτιθέμενης μοναδικής επιστημονικής αλήθειας. Αν οι σκοποί των ανθρώπων καθορίζονται από την ελεύθερη βούλησή τους και όχι από «σιδερένιες σταλινικές νομοτέλειες», τότε υπάρχουν δυνατότητες συμβιβασμών. Αν όμως καθορίζονται από την υποτιθέμενη μοναδική αλήθεια των νομοτελειών, τότε υπάρχει αδιέξοδο.

Για τον Τοντόροφ ο ανθρωπισμός ως η κατεξοχήν αξία της δημοκρατίας στηρίζεται στο αξίωμα της μη απόλυτης διαφάνειας του πραγματικού και κατά συνέπεια στην αδυναμία απόλυτης γνώσης του. H ανθρώπινη γνώση είναι ατελής και συνοδεύεται από την ελευθερία των επιλογών. Ο ολοκληρωτισμός, τόσο του φασισμού όσο και του κομμουνισμού, είναι απόλυτα εχθρικοί προς αυτές τις αρχές.

Ο Τοντόροφ δεν ψάχνει τις ομοιότητες του φασισμού και του κομμουνισμού στον αριθμό των θυμάτων τους, αλλά στην ομοιότητα των πρακτικών τους. Το χαρακτηριστικό του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού δεν είναι απλώς η χρήση της βίας, αλλά η κατοχύρωση της μοναδικής αλήθειας εκ μέρους των κομμουνιστών. Το κόμμα είναι το μόνο που γνωρίζει την αλήθεια και εξοντώνει όσους πιστεύουν πως υπάρχουν και άλλες αλήθειες.

Ο Τοντόροφ χρησιμοποιεί ένα ιδεότυπο για την ερμηνεία του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού. Αυτός ο κομμουνιστικός ιδεότυπος –ανεξάρτητα αν είναι του Λένιν ή της σφοδρής αντιπάλου του Ρόζα Λούξεμπουργκ– υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αλήθειας και όχι της ατομικής αυτονομίας και της ελεύθερης βούλησης είναι το παν. Η κομμουνιστική θεωρία εμπεριέχει στο γενετικό της κώδικα αυτήν την άποψη. Από εκεί και πέρα –θα πρόσθετα– οι παραλλαγές μπορεί να είναι πολλές, η κατάληξή τους όμως είναι η βία κατά των διαφορετικά σκεπτόμενων. Ο Μπερνστάιν είχε άλλη άποψη, ο σκοπός δεν ήταν το παν. Το παν ήταν η ελευθερία και η μείωση των ανισοτήτων σε συνθήκες δημοκρατίας. Αυτό όμως είναι σοσιαλδημοκρατία και όχι κομμουνισμός.

Διαφορές μεταξύ των δύο ολοκληρωτισμών

Ο Τοντόροφ αναδεικνύει μια σημαντική διαφορά των δύο τύπων του ολοκληρωτισμού. Ενώ για τους ναζί ο θάνατος του φυλετικά κατώτερου είναι αυτοσκοπός, για τον λενινιστικό σταλινισμό (ο όρος είναι δικός μου) η στέρηση της ζωής τού ταξικά ή και μόνο πολιτικά διαφορετικού στην Ε.Σ.Σ.Δ. είναι τιμωρία. Ταυτοχρόνως όμως ο Τοντόροφ μάς προειδοποιεί πως οι αντιθέσεις ανάμεσα σε μεταρρύθμιση, ισότητα, ελευθερία από τη μία και συντήρηση, ιεραρχία και αυταρχισμό από την άλλη ισχύουν και σήμερα και χαράσσουν τα όρια μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς. Η σημαντική όμως αυτή διάκριση στο πλαίσιο της δημοκρατίας περνά μέσα από την αντίθεση μεταξύ ολοκληρωτισμού και δημοκρατίας.

Οι δημοκρατίες δεν πρέπει να αγνοούν την ανθρώπινη ανάγκη για την ουτοπία και το υπερβατικό, ούτε όμως να την εντάσσουν σε ένα προκατασκευασμένο σύστημα αληθειών.

Ο Τοντόροφ γνωρίζει πολύ καλά πως η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν είναι απαλλαγμένη από τον πειρασμό του καλού, γιατί και οι δημοκρατίες στο βαθμό που στηρίζονται σε ανισότητες και ταξικές διαφορές, συγχέουν πολλές φορές την ηθική και την πολιτική. Οι δημοκρατίες δεν πρέπει να αγνοούν την ανθρώπινη ανάγκη για την ουτοπία και το υπερβατικό, ούτε όμως να την εντάσσουν σε ένα προκατασκευασμένο σύστημα αληθειών και κοινωνικής οργάνωσης.

Ο Τοντόροφ δείχνει πως δεν υπάρχει επιλογή ανάμεσα στο Άουσβιτς (ή και τη Μακρόνησο) από τη μια και τη σοβιετική Κολύμα, το Κατύν και τον εσκεμμένο λιμό των Ουκρανών χωρικών από την άλλη. Εδώ δεν υπάρχει διαβάθμιση, υπάρχει μόνο κοινή καταδίκη.

Οι εσωτερικοί εχθροί της δυτικής δημοκρατίας

Ο Τοντόροφ πολεμούσε τον ολοκληρωτισμό όχι ως αυτοσκοπό αλλά ως μέσο για την προάσπιση της δυτικής δημοκρατίας. Και εκεί καθόλου δεν χαρίζεται στους εσωτερικούς εχθρούς της. Στο έργο του Οι Εσωτερικοί Εχθροί της Δημοκρατίας. Πελάγιος ή Αυγουστίνος, σε μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου και Μαριάννας Κουτάλου (εκδ. Πατάκη 2013), τονίζει τα μεγάλα πλεονεκτήματα που έχουν οι πολίτες στις δυτικές δημοκρατίες, αλλά και εστιάζει στους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατίες, όταν αφήνουν το σαράκι των ανισοτήτων και του λαϊκισμού να τις κατατρώει. Η έμφαση που δίνει στην αξία της πολιτικής ελευθερίας δεν έχει φορμαλιστικό χαρακτήρα, γιατί γι' αυτόν η ύπαρξη της πολιτικής ελευθερίας είναι προϋπόθεση για την καταπολέμηση των κοινωνικών ανισοτήτων και το αντίθετο. Όπου υπάρχουν κοινωνικές ανισότητες, εκεί οι ελευθερίες είναι κολοβές.

Οι εσωτερικοί εχθροί μιλούν εξ ονόματος της δημοκρατίας, όμως ταυτοχρόνως από το «βασίλειο» της δημοκρατίας εξορίζουν είτε το στοιχείο της ελευθερίας (λαϊκισμός, ξενοφοβία) είτε της κοινωνικής ισότητας (υπέρ ή νεοφιλελευθερισμός). Γι' αυτόν οι έννοιες του λαού, της ελευθερίας και της προόδου αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της δημοκρατίας. Αν κάποιο από αυτά απομονωθεί από τα υπόλοιπα και αναδειχθεί σε μοναδική αρχή, τότε η δημοκρατία κινδυνεύει να μετατραπεί σε λαϊκισμό, υπερφιλελευθερισμό, μεσσιανισμό.

Ο Τοντόροφ προσεγγίζει εδώ τη σχέση της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου με την αναγκαιότητα, καταφεύγοντας σε μια «παλιά αντιπαράθεση». Αυτή που αναπτύσσεται μεταξύ του ιεροκήρυκα Πελάγιου και του Ιερού Αυγουστίνου. Για τον Πελάγιο η σωτηρία του ανθρώπου βρίσκεται στην απόλυτα ελεύθερη βούληση, η οποία οδηγεί στην τελειότητα, ενώ για τον Αυγουστίνο η σωτηρία βρίσκεται στην υποταγή στην εκκλησία και στην ταπείνωση, χωρίς φυσικά να υπάρχει επί γης καμία τελειότητα. Αν και αμφισβητεί το δόγμα Αυγουστίνου, δεν ενθουσιάζεται από το κήρυγμα του Πελάγιου. Το τελευταίο οδηγούμενο στα άκρα καταλήγει στον πολιτικό μεσσιανισμό, ο οποίος είναι έτοιμος να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο για τους σκοπούς του (επανάσταση, τρομοκρατία, στρατιωτική επέμβαση).

Ο μεγαλύτερος εχθρός είναι ο υπερφιλελευθερισμός

Για τον Τοντόροφ η μεγαλύτερη απειλή κατά της δημοκρατίας προέρχεται από την υπέρμετρη αύξηση της δύναμης κάποιων ατόμων (και εταιρειών) που στο όνομα της ελευθερίας της αγοράς επιβάλλουν την τυραννία των ατόμων. Ο μεγαλύτερος εσωτερικός εχθρός της δημοκρατίας είναι ο υπερφιλελευθερισμός. Θεωρία που μόνο μακρινή σχέση έχει με τον κλασικό φιλελευθερισμό. Ο υπερφιλελευθερισμός θέτει την ηγεμονία των οικονομικών δυνάμεων υπεράνω κάθε πολιτικής ηγεμονίας. Έρχεται όμως έτσι σε ευθεία σύγκρουση με τον κλασικό φιλελευθερισμό, ο οποίος ως γέννημα θρέμμα του Διαφωτισμού, είχε ως προτεραιότητά του την καθοδηγούμενη από το δημόσιο συμφέρον πολιτική πράξη. Γιατί, για τον Τοντόροφ, προσωπικά πιστεύω και για τον ίδιο τον ορθό λόγο, δεν υπάρχει καμία ελευθερία των ατόμων εκεί που υπάρχει απεριόριστη ελευθερία δράσης της αγοράς και των επιχειρήσεων.

Δεν μπορώ να μη ταυτιστώ απόλυτα με τον Τοντόροφ όταν υποστηρίζει πως η μήτρα του κομμουνισμού και του υπερφιλελευθερισμού, αυτών των δυο κοσμικών θρησκειών, είναι κοινή. Δεν είναι άλλη από την πίστη πως οι κοινωνίες κινούνται από απόλυτες νομοτέλειες (όλα στο κράτος ή όλα στην αγορά) οι οποίες όμως είναι δυνατό να επιβάλλονται μόνο με την εφαρμογή βολονταριστικών πολιτικών (Πελάγιος). Η λύση είναι στον αναστοχασμό που θέλει τα ελεύθερα άτομα να ζουν σε κοινωνικά δίκαιες και ίσες κοινωνίες. Προσωπικά δεν ξέρω κάτι καλύτερο απ' αυτόν τον αναστοχασμό.

Η σκοτεινή πλευρά της Δύσης

Ποιος όμως είναι αυτός ο δυτικός πολιτισμός που ο Τοντόροφ υπερασπίζεται από τους ολοκληρωτισμούς και τους εσωτερικούς εχθρούς του; Είναι εντελώς αθώος και αγνός; Το βιβλίο του Η κατάκτηση της Αμερικής - Το πρόβλημα του άλλου (μτφρ. Κική Καψαμπέλη, Νήσος 2004), είναι ένας ύμνος στην ισότητα του άλλου, αλλά και ένα κατηγορώ κατά του αποικιοκρατικού λόγου.

Εδώ ασκεί μια ανυποχώρητη κριτική στο πολιτισμικό πλαίσιο του ευρωποκεντρισμού. Η ολοκληρωμένη ταυτότητα του δυτικού εγώ θεμελιώνεται και καταγράφεται στο χάρτη της κατάκτησης της Αμερικής. Αυτή η κατάκτηση αποκαλύπτει με ωμό και κυνικό τρόπο, μέσα από τη μεγαλύτερη γενοκτονία στην ιστορία της ανθρωπότητας, το έδαφος πάνω στο οποίο είναι κτισμένη η σκοτεινή πλευρά του δυτικού κόσμου, αυτή που βρίσκεται πέραν του Διαφωτισμού.

Ο Τοντόροφ κρατά έναν διπλό καθρέφτη που πάνω του αντανακλώνται δύο εντελώς διαφορετικοί τρόποι αντίληψης της επικοινωνίας. Ο ένας τρόπος είναι αυτός των Ινδιάνων, για τους οποίους προτεραιότητα έχει η επικοινωνία με τη φύση και τον αντικειμενικό κόσμο και ο άλλος τρόπος είναι αυτός των Ισπανών και του Κορτές, του κατακτητή του Μεξικού, για τον οποίο προτεραιότητα έχει η επικοινωνία με τους ανθρώπους.

Οι Ινδιάνοι, αλλά και ο μεσαιωνικός Κολόμβος, ευνοούν την επικοινωνία με τον κόσμο, οι Ευρωπαίοι την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Η προτεραιότητα που απέδωσε ο Κορτές στη γνώση του άλλου τού έδωσε ένα σημαντικό πλεονέκτημα, το οποίο σε συνδυασμό με την κατίσχυσή του σε συμβολικό επίπεδο αποδιοργάνωσε τις αμυντικές ικανότητες του κόσμου των Ινδιάνων. Αυτός ο κόσμος, στον οποίο είναι άγνωστη η γραφή, καθορίζεται από το τελετουργικό, αφού ερμηνεύει το θείο, τη φύση και τον άλλον μέσω ενδείξεων και προμηνυμάτων. Ο μάντης και ο ιερέας είναι οι πραγματικοί ηγέτες αυτού του κόσμου.

Ο Τοντόροφ θεωρεί ότι η στάση των Ισπανών έναντι των Ινδιάνων καθορίζεται από τη δυνατότητα επιλογής διαφορετικών μοντέλων αναγνώρισης του άλλου.

Ο επικεφαλής του κόσμου της ανθρώπινης επικοινωνίας, ο Κορτές, επιβάλλεται όχι τόσο γιατί τα στρατεύματά του είναι άπληστα για το χρήμα, ούτε γιατί η ενόρμηση της κυριαρχίας υπερκαθορίζει τη συμπεριφορά τους, ούτε ακόμα επειδή υπερέχουν όσον αφορά τον εξοπλισμό τους ή επειδή οι Ινδιάνοι είναι διαιρεμένοι. Η υπεροχή του Κορτές στηρίζεται στο ότι γνωρίζει τον κόσμο που καλείται να κατακτήσει. Η γνώση είναι η δύναμή του. Ο λόγος και η συμπεριφορά του εναρμονίζονται όχι με το αντικείμενο που περιγράφει, ούτε με τη συμμόρφωση με την παράδοση, «αλλά κατασκευάζεται αποκλειστικά σε συνάρτηση με το στόχο που θέλει να επιτύχει». Ο μακιαβελικός κόσμος ως πνεύμα της εποχής είναι ο σύμβουλος του Κορτές. Ο Ινδιάνος Αρχηγός Μοκτεσούμα είναι αδύναμος να αντισταθεί στα σημεία και το συμβολισμό τους.

Ο Τοντόροφ θεωρεί ότι η στάση των Ισπανών έναντι των Ινδιάνων καθορίζεται από τη δυνατότητα επιλογής διαφορετικών μοντέλων αναγνώρισης του άλλου. Ένα απ' αυτά τους αναγνωρίζει ως διαφορετικούς, που δεν μπορούν όμως να είναι υποκείμενα, άρα είναι κατώτερα όντα, στα οποία η μόνη παραχώρηση είναι να γίνουν δούλοι. Αυτή τη θέση υποστήριζε ο ειδικός στην αριστοτελική σκέψη φιλόσοφος Σεπούλβεδα, ο οποίος εξομοίωνε τη διαφορά με την κατωτερότητα.

Το βασίλειο της Ισπανίας αρνήθηκε στον Σεπούλβεδα να τυπώσει την πραγματεία του για τις «δίκαιες αιτίες» των πολέμων κατά των Ινδιάνων. Η ιδεολογία του ήταν αυτή της ξεπερασμένης δουλοκτητικής κοινωνίας. Αντίπαλος του Σεπουβέλδα ήταν ο επίσκοπος της Τσιάπα, Μπαρτολομέ δε Λας Κάσας, ο οποίος υποστήριζε ένα διαφορετικό μοντέλο αναγνώρισης. Ο Λας Κάσας θεωρεί ίσους ή ταυτόσημους τους ιθαγενείς, προβάλλει όμως επάνω τους το δικό του χριστιανικό εγώ, γι' αυτό και πιστεύει στην αφομοίωσή τους μέσω του εκχριστιανισμού τους. Η φυσική ισότητα, για τον δυτικό και με τα σημερινά δεδομένα ανθρωπιστή Λας Κάσας, συμπληρώνεται από τη θέση του πως όλοι οι άνθρωποι έχουν χριστιανική «ψυχή». Συνεπώς οι Ινδιάνοι μπορούν να εκχριστιανισθούν, μόνο που αυτό δεν μπορεί να γίνει με τη βία, αλλά μόνο με την πειθώ.

Ο εποικισμός είναι η λογοκεντρική απάντηση στη βία. Ο λόγιος, ο ιερωμένος και ο έμπορος αντικαθιστούν σταδιακά το στρατιώτη.

Με βία ή χωρίς βία, ο εκχριστιανισμός είναι το μέσον για την κατάκτηση των γαιών. Ο εκχριστιανισμός του Λας Κάσας, και των ιεραποστόλων θα πρόσθετα, χρησιμοποιεί το πνευματικό μέσο για την πολιτικο-οικονομική υπαγωγή (δες μητέρα Τερέζα). Ο εποικισμός είναι η λογοκεντρική απάντηση στη βία. Ο λόγιος, ο ιερωμένος και ο έμπορος αντικαθιστούν σταδιακά το στρατιώτη. Η δουλοκτητική ιδεολογία αντικαθίσταται από την αποικιοκρατική. Ο επίσκοπος Λας Κάσας και ο στρατιώτης Κορτές συμφωνούν σε τρία βασικά σημεία: στην υποταγή της Αμερικής στον Ισπανό βασιλιά, στην ανάγκη εκχριστιανισμού των Ινδιάνων και στην προτίμηση της αποικιοκρατίας έναντι της δουλοκτησίας.

Ο Τοντόροφ πιστεύει πως αυτά τα μοντέλα αναγνώρισης του άλλου ως ίσου αλλά υποκείμενου στην αφομοίωση δεν είναι μονόδρομος. Από τη θεώρηση του άλλου ως αντικειμένου μέχρι την αναγνώρισή του ως διαφορετικού υποκειμένου υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις. Υπάρχει ένας ακόμα τρόπος αναγνώρισης του άλλου ως ιδιαίτερης ατομικής προσωπικότητας, η οποία καλείται μόνη της να επιλέξει το ιδεολογικό της δρομολόγιο. Ο Τοντόροφ προτείνει πως αυτή είναι η λύση της επικοινωνίας, στην οποία η «επιβολή» αντικαθίσταται από την «πρόταση», κάτι που βεβαίως προϋποθέτει την ελεύθερη ενημέρωση. Πρόταση εντελώς διαφορετική από την πρόταση των πολυπολιτισμικών στεγανών.

Οι κουλτούρες δεν είναι στεγανές

Όσοι πιστεύουν πως η λεγόμενη «σύγκρουση των πολιτισμών» πρέπει να αντιμετωπιστεί με τον διαρκή και απροκατάληπτο διάλογο εντός των ορίων που χάραξε ο Διαφωτισμός, θα ενθουσιαστούν με το δοκίμιο του Τσβετάν Τοντόροφ Ο φόβος των βαρβάρων, πέρα από τη σύγκρουση των πολιτισμών (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Πόλις 2009).

Εδώ ο Τοντόροφ συγκρούεται μετωπικά με τις θεωρίες του μετανεωτερικού συρμού, οι οποίες στο όνομα του σχετικισμού ή του «σεβασμού στη διαφορετικότητα» αρνούνται να αποδεχθούν την ύπαρξη της βαρβαρότητας. Ο Τοντόροφ υποστηρίζει πως η βαρβαρότητα υπάρχει. Μόνο που δεν είναι αυτή που φαντάζονται οι οπαδοί του «πολέμου των πολιτισμών». Βαρβαρότητα και πολιτισμός δεν είναι δυο ακριβώς αντίθετες δυνάμεις, αλλά δύο πόλοι ενός άξονα. Βάρβαρη είναι εκείνη η δύναμη που δεν αναγνωρίζει την ανθρώπινη υπόσταση όσων είναι διαφορετικοί από αυτούς. Πολιτισμένη είναι εκείνη η δύναμη που παντού και πάντα αναγνωρίζει την ανθρώπινη υπόσταση των άλλων. Αυτός ο διαχωρισμός τού επιτρέπει να κατηγορεί ως βαθύτατα συντηρητικούς και επικίνδυνους όσους βαπτίζουν διαφωτισμό τη θέση που υποστηρίζει την ανωτερότητα της δυτικής κουλτούρας.

Ο συγγραφέας διακρίνει τον πολιτισμό «civilization» ως αναγνώριση του άλλου από τους πολιτισμούς «cultures» που περιλαμβάνουν τη γλώσσα, τη γραφή, τα μνημεία, τα έργα, τους κανόνες ζωής και τις συμπεριφορές συγκεκριμένων ομάδων. Αν και εκλαμβάνει τους «πολιτισμούς» ως ηθικά ουδέτερους, δεν υιοθετεί και την άποψη πως όλοι είναι της ίδιας αξίας. Οι πολιτισμοί προοδεύουν μόνο εκεί όπου αναγνωρίζεται η ανθρώπινη υπόσταση στους εκπροσώπους των άλλων πολιτισμών. Αν, υποστηρίζει, αναζητούμε ένα καθολικό κριτήριο για την ανωτερότητα μιας κουλτούρας, είναι αυτή η κουλτούρα που περιορίζει την αλαζονεία των μελών της και παροτρύνει τα μέλη της να έχουν συνείδηση των παραδόσεών τους, αλλά και να μπορούν να αποστασιοποιούνται από αυτές.

Με όπλο του ακριβώς τη μεθοδολογική και πολιτισμική διάκριση μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας, από τη μια, και τη διάκριση ανάμεσα στους «πολιτισμούς», από την άλλη, ο Τοντόροφ προχωρά σε πολύ καίριες και μεγάλης πολιτικής ακρίβειας κρίσεις για τα ζητήματα των συλλογικών ταυτοτήτων, για τα προβλήματα που γέννησε ο δυτικός φόβος έναντι της τρομοκρατίας, για τις υπεραπλουστεύσεις της Δύσης έναντι του Ισλάμ και για τα θέματα που αφορούν τον χαρακτήρα και το εύρος της ευρωπαϊκής ταυτότητας.

Γι' αυτόν οι κουλτούρες δεν είναι κλειστοί, αναλλοίωτοι και προαιώνιοι οργανισμοί. Οι κουλτούρες δεν είναι μόνο πολλές, είναι και ζωντανοί οργανισμοί που μεταβάλλονται. Η γαλλική ταυτότητα δεν θα είχε εκκομισκευθεί, αν δεν είχε εκχριστιανισθεί και φυσικά δεν ήταν πάντα χριστιανική. Αυτό μπορούμε να το εφαρμόσουμε για κάθε κουλτούρα και ταυτότητα. Μάλιστα, και για την ελληνική. Αν δεχθούμε πως οι κουλτούρες δεν αποτελούν κλειστά συστήματα, ανοίγει ο δρόμος για τον διάλογο μεταξύ τους και για τη δυνατότητα των ατόμων να αλλάζουν κουλτούρα. Το αντίθετο οδηγεί στον «πόλεμο των πολιτισμών» και τη βαρβαρότητα των βασανισμών και των καμικάζι. Ο φοβισμένος κόσμος της Δύσης αντιμετωπίζει τον μνησίκακο κόσμο του Ισλάμ. Ηττημένοι είναι και οι δύο.

Αν όμως οι πολιτισμοί δεν είναι κλειστά συστήματα, τότε ούτε το Ισλάμ έχει μόνο μια διάσταση, την επιθετική. Επίσης, ούτε οι δυτικές αξίες έχουν παντού και πάντα πολιτισμένη έκφραση. Αυτό συμβαίνει όταν ξεχνάμε πως οι προσβολές σε θέματα πίστης (δανέζικες γελοιογραφίες, ταινία του Τheo Van Gogh) θίγουν πρωτίστως τους πιστούς και όχι την πίστη. Ο σεβασμός όμως στον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά είναι το κριτήριο του πολιτισμού. Η κριτική στη θρησκεία δεν έχει σχέση με τη γελοιοποίηση των πιστών. Γελοιοποίηση που κρύβεται πίσω από την ελευθερία του λόγου, σήμα κατατεθέν της σημερινής ακροδεξιάς.

Για τον Τοντόροφ η Ευρώπη αποτελεί μια πρόταση οικουμενικής αντιμετώπισης της ανθρώπινης υπόστασης. Ο συγγραφέας δεν βλέπει αυτή την οικουμενικότητα στα όποια συστατικά στοιχεία της Ευρώπης, π.χ. ελληνικός πολιτισμός, ρωμαϊκή κρατική και νομική εξουσία, χριστιανισμός. Η δύναμη της Ευρώπης βρίσκεται στην ικανότητά της να ενώνει τα διαφορετικά έργα, τεχνικές, πολιτισμούς κάτω από τη σημαία οικουμενικών αξιών. Αυτή η ενότητα στην πολλαπλότητα εκφράζει την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αυτή είναι η πρώτη αξία που διέπει την Ευρώπη και η δεύτερη αφορά την κυριαρχία του νόμου στη δημόσια ζωή έναντι οποιωνδήποτε άλλων καταναγκασμών.

Αν Διαφωτισμός είναι η ανατίμηση του Λόγου συνεπεία της οντολογικής και γνωσιοθεωρητικής αναβάθμισης του αισθητού κόσμου έναντι του κόσμου του Θεού ή του πνεύματος, τότε ο Τοντόροφ ήταν ο συνεπέστερος εκπρόσωπος του Διαφωτισμού σήμερα.

 * Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. 
Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας – Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

ΥΓ. Αυτό το κείμενο βασίστηκε, χωρίς να είναι απλή αναπαραγωγή, σε βιβλιοπαρουσίασεις που δημοσιεύτηκαν στη Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας και στο Βιβλιοδρόμιο της εφημερίδας τα Νέα.