Ελευθερία που εμπνέει, ελευθερία που φοβίζει

Το 1942 ο Έριχ Φρομ, εν μέσω του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (ΒΠΠ), δημοσίευσε το εμβληματικό έργο του Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία. Ο Φρομ υποστήριζε πως η ελευθερία οδηγεί τους ανθρώπους σε δύο τύπους αντιδράσεων: Ο πρώτος είναι να τη δουν άφοβα, να την αποδεχτούν και να προσαρμόσουν τη δράση τους στο άγχος που αυτή γεννά. Ο δεύτερος και πιο πιθανός είναι να κυριευτούν από τον φόβο που αυτή γεννά και να προσφύγουν, για να προστατευτούν, σε κάποια ανώτερη δύναμη ή σε κάποιους «προστάτες», που υπόσχονται να τους σώσουν από τις ανασφάλειες που αυτή προκαλεί.

Ο Λόου μάς εισαγάγει με τόλμη σ’ έναν κόσμο φόβου και ελευθερίας που τα αποτελέσματά του υπερβαίνουν τις προθέσεις των δρώντων υποκειμένων, αλλά σε κάποια σημεία οι απόψεις του φαντάζουν αμφιλεγόμενες, σε σημείο που θα μπορούσαν να προκαλέσουν αντιδράσεις.

Ο Βρετανός ιστορικός Κιθ Λόου χρησιμοποιεί εδώ το «δίδυμο» ελευθερίας και φόβου όχι αντιθετικά αλλά ως μια σύνθεση, έτσι όπως αυτή προέκυψε μετά την οριστική ήττα του ναζισμού, για να καταδείξει μέσα από αυτό τις τεράστιες αλλαγές που συντελέστηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο μετά τον ΒΠΠ. Ο συγγραφέας δεν είναι άγνωστος στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Στα ελληνικά κυκλοφορεί και ένα ακόμη βιβλίο του, ο Όλεθρος (μτφρ. Ιωάννη Χαλαζιά, εκδ. Ψυχογιός), το οποίο επικεντρώνεται στις εξελίξεις στην Ευρώπη μετά τον ΒΠΠ και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940. Στο παρουσιαζόμενο εδώ βιβλίο ο συγγραφέας μελετά τις συνέπειες του ΒΠΠ, σε παγκόσμιο επίπεδο, έως και σήμερα. Αναλύει τις συνέπειες μιας περίεργης συνάντησης που πραγματοποιήθηκε μετά τον ΒΠΠ, εκείνης μεταξύ μιας «νέας ελευθερίας» αλλά και ενός «νέου φόβου».

Ο συγγραφέας παραμένει πιστός στο βρετανικό στιλ της σύγχρονης ιστοριογραφίας, η οποία πριν κατευθυνθεί σε καθολικά συμπεράσματα, παρακολουθεί πρώτα ατομικά ημερολόγια, σημειώσεις και αναφορές, και μετά γενικεύει. Ο Λόου φροντίζει, εκθέτοντάς μας τις εξελίξεις, η πρώτη μας ματιά να στραφεί στην τραγικότητα των ατομικών ζωών και μέσω αυτών κατευθύνει μετά τη δεύτερη ματιά μας, ώστε να αναδειχθούν οι τραγικές συνέπειες αλλά και τα οφέλη που προέκυψαν για διαφορετικές ομάδες και κοινωνικά σύνολα. Καθόλου τυχαία –πιστεύω– ξεκινά την αφήγησή του με την Αυστριακοεβραία Τζορτζίνα Σαντ, η οποία σε ηλικία 11 ετών φυγαδεύτηκε στο Λονδίνο, και η οποία ακόμα και μετά τον πόλεμο δεν κατάφερε να έχει ποτέ μια φυσιολογική ζωή. Ποτέ και πουθενά δεν αισθάνθηκε ότι οι ρίζες της είναι εκεί. Αυτή όμως είναι και η μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων, όχι μόνο Εβραίων, από τον πόλεμο μέχρι σήμερα. Ο Λόου μάς εισαγάγει με τόλμη σ’ έναν κόσμο φόβου και ελευθερίας που τα αποτελέσματά του υπερβαίνουν τις προθέσεις των δρώντων υποκειμένων, αλλά σε κάποια σημεία οι απόψεις του φαντάζουν αμφιλεγόμενες, σε σημείο που θα μπορούσαν να προκαλέσουν αντιδράσεις.

Ήταν 6 Αυγούστου 1945 όταν ο Ιάπωνας λέκτορας Ογκούρα Τογιοφούμι «είδε ένα θέαμα που θα άλλαζε την Ιστορία». Ένα όμορφο και συνάμα τρομακτικό θέαμα. Γίνεται λόγος για τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Δύο εβδομάδες αργότερα θα πέθαινε η σύζυγός του. Τότε αυτός αποφάσισε να της γράψει κάποιες συγκινητικές επιστολές που στα αγγλικά δημοσιεύτηκαν με τίτλο Γράμματα από το τέλος του κόσμου. Αυτό το τέλος παρακολουθεί ο Λόου για να καταδείξει όχι το παρελθόν, αλλά το μέλλον του κόσμου. Γιατί αυτό το τέλος ήταν και η αρχή ενός άλλου κόσμου «με φόβο και ελευθερία». Βομβαρδισμένες και κατεστραμμένες πόλεις, Χιροσίμα, Δρέσδη, Μόναχο, Στάλινγκραντ, Βαρσοβία, Μανίλα, αλλά και το ίδιο το Ολοκαύτωμα, έφερναν εικόνες αποκάλυψης. «Αλλά ο μύθος της Αποκάλυψης δεν υφίσταται από μόνος του: αποτελεί απλώς μέρος ενός δικτύου μυθολογίας, το οποίο επίσης επιτρέπει σε άλλους πιο ελπιδοφόρους μύθους να ευδοκιμήσουν». Στο βιβλίο παρακολουθείται η πορεία αυτών των μύθων και τα αποτελέσματα της διαδρομής τους.

Στιγμιότυπο από την ταινία Δουνκέρκη του Κρίστοφερ Νόλλαν

Ο πρώτος μύθος που «ευδοκίμησε» ήταν οι «ήρωες» ή μάλλον οι ηρωικές ζωές, όπως αυτή του Αμερικανού στρατιώτη Λέοναρντ Κρίο, ο οποίος δεν επέλεξε να είναι ήρωας, αλλά του επιβλήθηκε. Ο ΒΠΠ άλλαξε τη ζωή του ριζικά. Εκμεταλλευόμενος τον Νόμο των Στρατιωτικών σπούδασε, έγινε καλλιτέχνης, αναγνωρίστηκε. Ο μύθος εμφάνισε όλους τους νικητές στρατιώτες ως ήρωες και όλους τους ηττημένους ως τέρατα. Ο ιστορικός όμως που θέλει να είναι επιστήμονας, αλλά και δίκαιος, μας προειδοποιεί πως δεν ήταν όλοι οι νικητές ήρωες ούτε όλοι οι ηττημένοι τέρατα. Το πρόβλημα με τους ήρωες –ισχυρίζεται ο Λόου– είναι πως θα χρειάζονται πάντα ένα τέρας για να υπάρχουν. Είναι πιο εύκολο να σκοτώνεις όταν ο αντίπαλός σου είναι ένας τέρας. «Η δαιμονοποίηση του εχθρού ήταν συνεπώς μια αντίδραση στην ωμότητα αλλά και προάγγελός της».

Στη διάρκεια του πολέμου για τους Συμμάχους τα τέρατα ήταν οι Γερμανοί και οι Ιάπωνες, μετά έγιναν οι Σοβιετικοί. Ο Ιάπωνας γιατρός Γιουάσα Κεν ήταν ένα τέτοιο τέρας. Αυτός συμμετείχε σε «χειρουργικές» επεμβάσεις σε κρατούμενους με σκοπό την ανακάλυψη μεθόδων ίασης των Ιαπώνων τραυματιών. Ποτέ δεν φαντάστηκε ότι έκανε κάτι κακό. Όταν μετά τον πόλεμο σταδιακά συνειδητοποίησε τι είχε κάνει, έγραψε ένα βιβλίο αναγνωρίζοντας τα εγκλήματα που έγιναν από τους Ιάπωνες στρατιωτικούς γιατρούς, αντιμετωπίζοντας την οργή των συναδέλφων του αλλά και μεγάλου τμήματος της ιαπωνικής κοινωνίας. Κατά τον Λόου, άνθρωποι σαν τον Κεν αλλά και σαν τον συμπατριώτη του Ναγκάι Τακάσι, θύμα της ατομικής έκρηξης ο οποίος μετά τον πόλεμο αγωνίστηκε για την ειρήνη, δεν είναι ούτε τα τέλεια τέρατα ούτε τα τέλεια θύματα. Στον πόλεμο δεν είναι όλοι οι ήρωες ήρωες ούτε όλα τα τέρατα τέρατα.

Ο συγγραφέας επιδιώκει να τραβήξει την κουρτίνα για να μη βλέπουμε τα τέρατα που κρύβονται πίσω της, σ’ αυτή του όμως την προσπάθεια παραβλέπει πως αυτά τα τέρατα εξακολουθούν να υπάρχουν, ακόμη και όταν δεν τα βλέπουμε. Έτσι, μπορεί να έχει τις καλύτερες προθέσεις όταν προσπαθεί να μας δείξει την ανθρώπινη ή την «κανονική» πλευρά ακόμη και των μεγαλύτερων εγκληματιών. Μπορεί εδώ η προσέγγισή του να φαίνεται ότι μοιάζει με αυτήν της «κοινοτοπίας του κακού» της Χάνα Άρεντ, διαφέρει όμως ως προς τούτο: Η Άρεντ, αν και βλέπει την «κοινοτοπία» της υπαλληλικής ανταπόκρισης στις άνωθεν εντολές, δεν αποστρέφει ούτε για μια στιγμή τα μάτια από τον εγκληματικό χαρακτήρα της ιδεολογίας που διαπερνούσε αυτές τις «άνωθεν εντολές».

Σωστά καταδεικνύει τις εργαλειακές χρήσεις του Ολοκαυτώματος, όμως εδώ ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος η άρνηση εργαλειοποίησης του Ολοκαυτώματος να καλλιεργεί και φυτά που δηλητηριάζουν την ατμόσφαιρα με υπερβολικές δόσεις μονοξειδίου του αντισημιτισμού.

Ο Λόου, αντιθέτως, στην πολύ αναγκαία προσπάθειά του να δείξει πως ακόμη και στην περίπτωση των ναζί, κάποια στιγμή είχαμε να κάνουμε με κανονικούς ανθρώπους που έγιναν τέρατα, αποφεύγει να ρίξει βαθύτερες ματιές στην ιδεολογία που τους έκανε τέρατα, σε μια ιδεολογία που δεν μπορούσε να μην τους κάνει τέρατα. Έτσι έχει εν μέρει δίκιο, όταν βλέπει ακόμη και τους θύτες ως κανονικούς ανθρώπους που έγιναν ικανοί για τόσο αποτρόπαιες πράξεις, αλλά αστοχεί όταν δεν συμπληρώνει πως ήταν η ιδεολογία τους που μετέτρεψε σε εγκληματίες αυτούς τους «κανονικούς» ανθρώπους. Με την ίδια λογική, μιλώντας για τους μάρτυρες αυτού του πολέμου, σωστά καταδεικνύει τις εργαλειακές χρήσεις του Ολοκαυτώματος, όμως εδώ ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος η άρνηση εργαλειοποίησης του Ολοκαυτώματος να καλλιεργεί και φυτά που δηλητηριάζουν την ατμόσφαιρα με υπερβολικές δόσεις μονοξειδίου του αντισημιτισμού.

Έτσι ή αλλιώς, κατά τον Λόου οι συνέπειες της ηρωοποίησης δεν ήταν μόνο ψυχολογικές. Αυτές στη συνέχεια γέννησαν τις απαιτήσεις των νικητών για κυριαρχία σε έναν νέο πόλεμο, που θα γινόταν πλέον για το καλό του κόσμου. Η συνέχεια με τον Ψυχρό Πόλεμο οδήγησε σε πολλούς μικρούς πολέμους για «το καλό» και ευτυχώς που η ισορροπία του πυρηνικού τρόμου δεν οδήγησε σε μια τέτοιου είδους οριστική επικράτηση του «καλού».

Αλλά εκτός από τους μύθους, τους θρύλους, τους ήρωες, τα τέρατα και τους μάρτυρες, στην ημερήσια μεταπολεμική διάταξη σπρώχνονταν να λάβουν θέση και οι ουτοπίες. Και εδώ ο Λόου σ’ αυτές τις ουτοπίες συμπεριλαμβάνει και τη χρήση των επιστημών με τέτοιο τρόπο που να ευνοούνται οι ουτοπίες και όχι η γνώση. Είναι αλήθεια πως η επιστημονική κοινότητα –κυρίως αυτή των πυρηνικών επιστημόνων, όπως ήταν ο Ρώσος Γιουτζίν Ραμπίνοβιτς που ζούσε στις ΗΠΑ και ο Ρώσος, τότε σταλινικός και μετέπειτα αντικαθεστωτικός Αντρέι Ζαχάροφ– μετά τη λήξη του πολέμου δεν πανηγύριζε. Αντιθέτως περιέπεσε σε βαθιά μελαγχολία. Κι όμως, έστω με μια μελαγχολική επιστήμη και με μελαγχολικούς επιστήμονες, ο ΒΠΠ άλλαξε το πρόσωπο της επιστήμης. Οι επιστήμονες πλέον ήταν θεοί και όχι κανονικοί άνθρωποι: «Ο κατάλογος νέων ιδεών και νέων τεχνολογιών που προήλθαν από τον πόλεμο φαντάζει ατελείωτος». Οι ατομικοί επιστήμονες ήταν οι νέοι Προμηθείς που θα έδιναν ξανά τη φωτιά στους ανθρώπους. Θέση εδώ όμως έχουν και άνθρωποι που οραματίστηκαν την Ενωμένη Ευρώπη σαν τον Αλτιέρο Σπινέλι, το Παγκόσμιο Διαβατήριο σαν τον Αμερικανό πιλότο βομβαρδιστικού Γκάρι Ντέιβις και την αναγκαιότητα ενός Παγκόσμιου Νόμου των Ηνωμένων Εθνών σαν τον Αμερικανό δεκανέα και κατήγορο στις δίκες των ναζί το 1947 Μπεν Φέρεντς.

Επιστήμες όπως η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία σχεδίαζαν τις νέες πόλεις με σκοπό το κοινό καλό. Μόνο που όπως με ανησυχία παρατηρούσε ο Ιταλός αντιφασίστας αρχιτέκτονας Τζανκάρλο ντε Κάρλο, αυτό ποτέ δεν ήταν τόσο καλό, όσο φαινόταν στα σχέδια των αρχιτεκτόνων.

Οι επιστημονικές και τεχνολογικές καινοτομίες μετά τον πόλεμο δεν θα είχαν επιτευχθεί ποτέ χωρίς την κρατική και κυβερνητική ανάμειξη. Ο πρώτος θεός στη Δυτική Ευρώπη ήταν η κρατική ανάμειξη στις ανθρώπινες υποθέσεις. Κανείς δεν τολμούσε να αμφισβητήσει τη σημασία του κράτους για την ευημερία των πολιτών. Όλα όφειλαν να υποτάσσονται στις κρατικές σκοπιμότητες και σχεδιασμούς, ακόμη και οι νέες κατοικίες. Επιστήμες όπως η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία σχεδίαζαν τις νέες πόλεις με σκοπό το κοινό καλό. Μόνο που όπως με ανησυχία παρατηρούσε ο Ιταλός αντιφασίστας αρχιτέκτονας Τζανκάρλο ντε Κάρλο, αυτό ποτέ δεν ήταν τόσο καλό, όσο φαινόταν στα σχέδια των αρχιτεκτόνων, ενώ και στις ΗΠΑ ασκήθηκε κριτική για το πώς τα σχέδια για εκκαθάριση των παραγκουπόλεων δημιούργησαν έναν μοντερνιστικό εφιάλτη. Τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα ούτε όσον αφορά το αίτημα για την ισότητα ανδρών και γυναικών, την ελευθερία και αίσθηση του ανήκειν σε συνδυασμό με τον φόβο από τον «άλλο», τη διαφορετικότητα των ταυτοτήτων, την ίδια την εξαγγελθείσα και μη πραγματοποιηθείσα κοινωνική και οικονομική χειραφέτηση.

Μετά τον ΒΠΠ ο κόσμος, που είχε ήδη αρχίσει να γίνεται παγκόσμιος, όχι μόνο συνέχισε προς αυτή την κατεύθυνση αλλά και επιτάχυνε. Το Μπρέτον Γουντς είναι σταθμός αυτής της πορείας που συνεχίστηκε με τη συγκρότηση των πρώτων παγκόσμιων οργανισμών όπως το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα, ο ΠΟΕ, ο ΟΗΕ με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το όραμα και όχι το φάντασμα μιας ελεγχόμενης παγκόσμιας οικονομίας στεκόταν πάνω από τον κόσμο. Αλλά παρόλα αυτά τα οράματα «αυτό που προέκυψε από τον πόλεμο δεν ήταν ακριβώς μια νέα εποχή μεγαλύτερης οικονομικής αρμονίας, αλλά ένα σύστημα το οποίο διατήρησε τις διαφορές ανάμεσα στην καπιταλιστική Δύση και στην κομμουνιστική Ανατολή και ανάμεσα στον πλούσιο Βορρά και στον αναπτυσσόμενο Νότο». Οι προσπάθειες απλών πολιτών αλλά και ορισμένων πολιτικών για έναν παγκόσμιο νόμο και μια παγκόσμια διακυβέρνηση σκόνταψαν στη σύγκρουση των δύο υπερδυνάμεων και στην παγκόσμια πόλωση. Στις ΗΠΑ ο μακαρθισμός οδήγησε σε μια μετατόπιση των αξιών προς τα δεξιά. Ήταν όμως αυτή ακριβώς η ανακάλυψη ενός νέου εχθρού που ανακούφισε τους Αμερικανούς από τις ενοχές τους: «Οι Σοβιετικοί ήταν μια οντότητα πάνω στην οποία οι Αμερικανοί μπορούσαν να εναποθέσουν τα άγχη και τους φόβους τους».

Αλλά και οι Σοβιετικοί έκρυβαν τις απαιτήσεις για δικαίωση των θυσιών τους και τα δικά τους άγχη για μεταπολεμική κυριαρχία πίσω από τον αμερικανικό εχθρό. Στην ανάλυση της σοβιετικής πολιτικής από τον συγγραφέα κυριαρχεί μια ιδιαίτερης αξίας παρατήρηση, που δεν συναντάται τόσο συχνά στις αναλύσεις των Δυτικών. Αυτή είναι η ανάδειξη του εθνικισμού και όχι του μαρξισμού ως κυρίαρχης ιδεολογίας της σοβιετικής κοινωνίας και των κεντροανατολικών ευρωπαϊκών δορυφόρων της. «Στο μεταξύ όμως ο εθνικισμός ήταν μία από τις κύριες δυνάμεις που χρησιμοποιούσε ο Στάλιν για να δικαιολογήσει τον διωγμό των “ξένων στοιχείων” στη σοβιετική κοινωνία». Πολύ σημαντική παρατήρηση, οδηγός για να καταλάβουμε το γιατί σήμερα, στις χώρες που έζησαν σαράντα χρόνια υπό ρωσική ηγεμονία, οι εθνικιστικές διαθέσεις είναι τόσο ισχυρές. Κυρίαρχες, θα έλεγα. ΗΠΑ και ΕΣΣΔ χρησιμοποιούσαν τον εξωτερικό εχθρό για να συνενώνουν τις διαιρεμένες κοινωνίες τους.

Την ίδια στιγμή του διπολισμού γεννιούνται νέοι κατακερματισμοί. Διακόσια νέα έθνη εμφανίζονται σε Ασία και Αφρική. Ο Λόου, μέσα πάλι από ατομικά ημερολόγια, γράμματα και σημειώσεις, παρακολουθεί την ήττα των αποικιοκρατών Δυτικών, τη γέννηση της ανεξάρτητης Ινδονησίας στην Ασία, της Κένυας στην Αφρική, της δημοκρατίας και από εκεί την επιστροφή της δικτατορίας στη Βενεζουέλα.

Την ίδια στιγμή του διπολισμού γεννιούνται νέοι κατακερματισμοί. Διακόσια νέα έθνη εμφανίζονται σε Ασία και Αφρική. Ο Λόου, μέσα πάλι από ατομικά ημερολόγια, γράμματα και σημειώσεις, παρακολουθεί την ήττα των αποικιοκρατών Δυτικών, τη γέννηση της ανεξάρτητης Ινδονησίας στην Ασία, της Κένυας στην Αφρική, της δημοκρατίας και από εκεί την επιστροφή της δικτατορίας στη Βενεζουέλα. Ενώ παρακολουθώντας το έργο και παίρνοντας συνεντεύξεις από τον μεγάλο Εβραίο συγγραφέα Άαρον Άπελφελντ αναδεικνύει τις νέες διαστάσεις του Εβραίου «άλλου» αλλά και του Άραβα «άλλου», του νέου αντισημιτισμού και του νέου σιωνισμού. Εδώ παρατηρεί πως για κάποιους φιλελεύθερους και αριστερούς Ευρωπαίους ο αντισιωνισμός είναι ο τρόπος να εκφράσουν τις αντιεθνικιστικές τους διαθέσεις. Χωρίς δισταγμούς κριτικάρει τις πρακτικές του ισραηλινού κράτους, αλλά την ίδια στιγμή δεν διστάζει να γράψει για τις ισχυρές δόσεις αντισιωνισμού που εμπεριέχονται στην καταδίκη πρακτικών του κράτους του Ισραήλ, όταν αυτό χαρακτηρίζεται ως φασιστικό. Και συμπληρώνει πως «άλλα έθνη όμως σε όλον τον κόσμο έχουν επίσης δαιμονοποιήσει και καταδιώξει τις μουσουλμανικές μειονότητές τους, ιδίως μετά το 2001, δίχως να προκαλέσουν ούτε τη μισή αγανάκτηση απ’ όση έχει προκαλέσει το Ισραήλ… Η αλήθεια είναι ότι οι δημοφιλείς ενστάσεις εναντίον του Ισραήλ λένε συχνά εξίσου πολλά για τον λαό που τις διατυπώνει όσο και για το ίδιο το Ισραήλ».

Βεβαίως, από το παζλ δεν θα μπορούσε να λείπει και η κριτική στον ευρωπαϊκό εθνικισμό, τη μεγαλύτερη απειλή σήμερα για τις δημοκρατίες, καθώς και η ανάλυση των αιτιών της ξενοφοβίας, του φόβου από τον καινούργιο «άλλο». Φόβος ο οποίος κατά τον Λόου είναι λιγότερο ξενοφοβία και περισσότερο φόβος για τον «απειλούμενο δυτικό πολιτισμό». Την ίδια όμως στιγμή, μία ακόμη συνέπεια του ΒΠΠ είναι η παγκοσμιοποίηση των λαών. Που συνεχίζεται…

Μια ιδιαίτερα γλαφυρή γραφή –που δεν χάνει τίποτα στη μετάφραση του Δημήτρη Σταυρόπουλου και ενισχύεται με το ευρετήριο– η οποία όμως δεν είναι σε βάρος της διεισδυτικότητας και της ιστορικής επιστήμης, μάς αποκαλύπτει πώς η συνάντηση φόβου και ελευθερίας μετά το τέλος του πολέμου γέννησε τέρατα αλλά και θετικές αλλαγές.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, το δοκίμιο «Ζαν-Ζακ Ρουσσώ – Ο φιλοσόφος της πεφωτισμένης δημοκρατίας» (εκδ. Πόλις).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ο πόλεμος απελευθέρωσε δυνάμεις που άλλαξαν τον κόσμο μας το 1945, και συνεχίζουν να επηρεάζουν τον τρόπο ζωής μας μέχρι σήμερα. Πρώτα και κύρια δημιούργησε ένα μεγάλο τραύμα το οποίο έχει στοιχειώσει ανθρώπους και κοινωνίες από τότε. Ο πόλεμος δημιούργησε επίσης τις υπερδυνάμεις και τις εντάσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης που καθόρισαν τον κόσμο για τα επόμενα σαράντα πέντε χρόνια. Σάρωσε τις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες όπως και την ιαπωνική, αφήνοντας ελεύθερους εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους να επιλέξουν το δικό τους πεπρωμένο - ή τουλάχιστον να προσπαθήσουν να το κάνουν. Έφερε προόδους στην επιστήμη και στην τεχνολογία, στα ανθρώπινα δικαιώματα και στο διεθνές δίκαιο, στην Τέχνη, στην αρχιτεκτονική, στην ιατρική και στη φιλοσοφία. Καθάρισε τον δρόμο για νέα πολιτικά και οικονομικά συστήματα και έθεσε τα θεμέλια της παγκοσμιοποίησης όπως τη γνωρίζουμε σήμερα».

---

Ο φόβος και η ελευθερία

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΤΗ LOWE