Ο Όμηρος ζωγραφίζει στη γωνία

Οι ιστορίες καλύπτουν την περίοδο από τον 17ο αιώνα έως τη σύγχρονη εποχή, ενώ πουθενά δεν ακούγονται ομηρικά ονόματα ή δεν φαίνονται ευθέως σκηνές της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.

Βέβαια, τα είκοσι έξι κείμενα αφορούν σε νεότερες πραγματικότητες από αυτήν της μυκηναϊκής και αρχαϊκής εποχής του Ομήρου: αν εξαιρέσει κανείς τον Βασίλειο Α' τον Μακεδόνα, οι ιστορίες καλύπτουν την περίοδο από τον 17ο αιώνα έως τη σύγχρονη εποχή, ενώ πουθενά δεν ακούγονται ομηρικά ονόματα ή δεν φαίνονται ευθέως σκηνές της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Επομένως, πώς όσα γράφονται σχετίζονται με τα ομηρικά πρότυπα; Πριν όμως απαντήσω σ’ αυτό το πρώτο ερώτημα, ας δούμε τα ίδια τα διηγήματα.

Θα τα χώριζα χοντρικά σε δύο κατηγορίες, τα κοινωνικά και τα ιστορικά. Στα πρώτα, το σκηνικό είναι η σημερινή Ελλάδα, όχι στην πολιτική της διάσταση, αλλά στα μικρά δρώμενα ανώνυμων Ελλήνων, που μυθοπλαστικά αναπαριστούν σκηνές του σύγχρονου βίου. Από τον μικρό που ζει σε ίδρυμα ώς τους κυνηγούς που βρέθηκαν στα βουνά κι από τη χαρτορίχτρα που προσφέρει τις υπηρεσίες της στην τρόικα μέχρι τον χήρο πατέρα που βρίσκει ερωτικό καταφύγιο στη σπιτονοικοκυρά του γιου του. Αυτά είτε αναφέρονται στο σήμερα είτε σε ένα άχρονο ελληνικό παρόν που ενέχει και ένα παρελθοντικό βάθος.

Στα δεύτερα, στα «ιστορικά», πραγματικά ως επί το πλείστον στιγμιότυπα από τη νεότερη ελληνική ιστορία αναπλάθονται αφηγηματικά, καθώς τονίζονται οι πτυχές που έχουν δραματικό στίγμα. Από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον εμφύλιο μέσα στην Επανάσταση μέχρι τους ταγματασφαλίτες στην Κατοχή κι από τους Βαλκανικούς πολέμους και το 1922 έως τον Πέτρο Κόκκαλη την εποχή του Εμφύλιου ’46 - ’49. Η Ιστορία δηλαδή και το παρελθόν εμπνέουν τον συγγραφέα (βλ. το Κίτρινο ρώσικο κερί και το Ποιος θυμάται τον Αλφόνς), καθώς μέσα της ο Κώστας Ακρίβος βρίσκει σταθερούς τόπους και γνώριμα εδάφη, και κυρίως αφανή πρόσωπα που εμπλέκονται με αυτήν.

Τα περισσότερα διηγήματα στηρίζονται πάνω σε ένα υπαρκτό ή μυθοπλαστικό πρόσωπο, του οποίου ένα στιγμιότυπο από τη ζωή είτε αναδεικνύει το «είναι» του –μια ιδιαίτερη πτυχή του που προσέλκυσε το ενδιαφέρον του πεζογράφου-, είτε αποκαλύπτει πτυχές μιας διαχρονικής Ελλάδας.

Τα περισσότερα διηγήματα στηρίζονται πάνω σε ένα υπαρκτό ή μυθοπλαστικό πρόσωπο, του οποίου ένα στιγμιότυπο από τη ζωή είτε αναδεικνύει το «είναι» του –μια ιδιαίτερη πτυχή του που προσέλκυσε το ενδιαφέρον του πεζογράφου-, είτε αποκαλύπτει πτυχές μιας διαχρονικής Ελλάδας. Το πρόσωπο αυτό συνδέεται μέσω του τίτλου κάθε κειμένου με έναν ομηρικό χαρακτήρα· έτσι ο Κώστας Ακρίβος προσεγγίζει τον μύθο μέσα από την Ιστορία ή ανάγει την Ιστορία σε μια διαχρονική αχρονία. Τα πρόσωπα που επιλέγει ενσαρκώνουν το άχρονο, αλλά ταυτόχρονα το συγκεκριμενοποιούν, δίνοντας στην Ιστορία επίκαιρο χαρακτήρα.

Ας συνοψίσω μερικές πρώτες παραδοχές, διαβάζοντας τα «ιστορικά» διηγήματα του τόμου, τα οποία είναι και τα περισσότερα: α) οι ανθρώπινοι τύποι μέσα στο ιστορικό άνυσμα μένουν στην εποχή τους, αλλά συνάμα διαπερνούν τις περιόδους αλλάζοντας «ενδυμασία»: λ.χ. ο αγράμματος υπενωμοτάρχης πιστεύει ότι μπορεί να επιβάλει την εξουσία του. β) Η νεότερη Ελλάδα διατηρεί εν πολλοίς τους ίδιους τρόπους ζωής και σκέψης, ασχέτως των εξωτερικών αλλαγών που παρατηρούνται: λ.χ. ο Εμφύλιος το 1821 που αφαίρεσε τη ζωή από τον γιο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη είναι γνώριμος σε διάφορες εποχές της ιστορίας μας. γ) Συνέχεια του προηγούμενου: φαινόμενα, θεσμοί, συνήθειες κ.ά. λειτουργούν με έναν αέναα επαναλαμβανόμενο τρόπο σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα: η αγράμματη εξουσία, οι σφετερισμοί, οι παράνομοι έρωτες, η προσφυγιά που δεν γνωρίζει λαούς και σύνορα, η προσπάθεια για κοινωνική άνοδο… δ) Η τραγωδία δικαίως γεννήθηκε στην Ελλάδα, αφού αναδεικνύει μορφές που μπορεί να είχαν μεν εξαιρετικά χαρίσματα, αλλά δεν μπόρεσαν ίσως να τα χρησιμοποιήσουν σωστά. Γράφει ο Κώστας Ακρίβος «Ο Έλληνας με το πάθος που τον διακρίνει δεν διστάζει πολλές φορές να πάρει αποφάσεις ακραίες. Να ζήσει καταστάσεις που θα τον φέρουν σε σύγκρουση με οτιδήποτε και τελικά θα τον καταστρέψουν» (σελ. 175).

O τίτλος γίνεται το αναγκαίο νήμα που κάνει τον αναγνώστη να ξαναδιαβάσει το διήγημα, ώστε να δει παράπλευρες ιδιότητες των ηρώων, να συνειδητοποιήσει προθέσεις και κίνητρα, να ερμηνεύσει ενέργειες και πρόσωπα.

Πώς όλα αυτά συνδέονται με τον μύθο; Ευτυχώς ο λογοτέχνης δεν κάνει μια ευθεία σύνδεση: δεν μετατρέπει σε λογοτεχνικό θέμα τον μύθο του Ομήρου ούτε χρησιμοποιεί ονόματα και ομηρικές σκηνές, με λίγα λόγια δεν κάνει καμία μονοσήμαντη επικαιροποίηση των επικών θεμάτων. Αν έλειπε ο τίτλος σε κάθε διήγημα, δεν θα μπορούσαμε «Ακρίβον εξ Ομήρου σαφηνίζειν», αφού η ίδια η υπόθεση δεν θυμίζει την Οδύσσεια. Έτσι, ο τίτλος γίνεται το αναγκαίο νήμα που κάνει τον αναγνώστη να ξαναδιαβάσει το διήγημα, ώστε να δει παράπλευρες ιδιότητες των ηρώων, να συνειδητοποιήσει προθέσεις και κίνητρα, να ερμηνεύσει ενέργειες και πρόσωπα. Ο τίτλος είναι η αρχή που υποδεικνύει μια συγκεκριμένη ανάγνωση…

Ακόμα περισσότερο, ο συγγραφέας επιχειρεί ένα είδος «μυθικής μεθόδου» παρά μια ιστορική ερμηνεία του ελληνισμού. Ακολουθώντας τον τρόπο με τον οποίο η Αφροδίτη Αθανασοπούλου προσεγγίζει τη μέθοδο αυτή (στο βιβλίο της Ιστορία και λογοτεχνία σε διάλογο ή Περί μυθικής και ιστορικής μεθόδου: Μια ανίχνευση στη νεοελληνική ποίηση του 19ου και του 20ού αιώνα, Επίκεντρο 2016), βλέπω ότι ο Κώστας Ακρίβος λειτουργεί ανάλογα με πολλούς άλλους ποιητές και πεζογράφους.

Η μυθική μέθοδος «κατατείνει όχι στην απο-ιστορικοποίηση», αφού το ιστορικό παρελθόν κυριαρχεί, «αλλά στην υπερ-ιστορικότητα», καθώς κάθε συμβάν ανάγεται μέσω του ομηρικού παράλληλου σε μια διαχρονική πραγματικότητα.

Με σημείο αναφοράς δηλαδή το παρόν και μέσο την Ιστορία επιχειρεί να υπονοήσει τον μύθο ως τρόπο ερμηνείας. Η μυθική μέθοδος, το κάνω πιο σαφές, «κατατείνει όχι στην απο-ιστορικοποίηση», αφού το ιστορικό παρελθόν κυριαρχεί, «αλλά στην υπερ-ιστορικότητα», καθώς κάθε συμβάν ανάγεται μέσω του ομηρικού παράλληλου σε μια διαχρονική πραγματικότητα. Το καθ’ έκαστον αποκτά ευρύτερες διαστάσεις. Η μυθική μέθοδος στα Τελευταία νέα από την Ιθάκη «είναι ένας άλλος τρόπος προσέγγισης της ανθρώπινης εμπειρίας που διεκδικεί κύρος αλήθειας με διαχρονική ισχύ». Ο ανθρώπινος τύπος που συναντάμε τον 19ο και 20ό αιώνα είναι ένας πανανθρώπινος τύπος που ήδη από τον Όμηρο κατείχε σημαίνουσα θέση και αναγνωρίζεται σε κάθε εποχή.

Γι’ αυτό οι συγγραφείς, όπως ο Κώστας Ακρίβος, που πραγματεύονται την Ιστορία με τη μυθική μέθοδο «την εννοούν με όρους ταυτοχρονίας, σε ένα σχήμα που κρυσταλλώνει τον ιστορικό χρόνο και προβάλλει εις το διηνεκές την ιδιοπροσωπία του λαού […] ή προβάλλει, σε ένα πιο κοσμοθεωρητικό επίπεδο, τη μοίρα του ανθρώπου εν γένει».

Το τελευταίο διήγημα είναι το αποκορύφωμα ενός ολοκληρωμένου συνόλου διηγημάτων που φτάνουν εδώ στο ζενίθ της ομηρικής κλίμακας: ο άνθρωπος που συμβολίζεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο με τον Οδυσσέα είναι ο Σλιμ Γκέιλαρντ. Γεννημένος το 1916 στην Κούβα από Έλληνα πατέρα και Αφροκουβανή μητέρα ενσαρκώνει το πρότυπο του πολυταξιδεμένου, του πολυτεχνίτη, του πολυγενούς τετραπέρατου ανθρώπου. Έμεινε στην Κρήτη για έξι μήνες, γνώρισε την ελληνική μουσική, ταξίδεψε και πλούτισε τα ακούσματά του, έπαιζε τέσσερα μουσικά όργανα, μιλούσε οκτώ γλώσσες, μεσουράνησε τη δεκαετία του ’40 και του ’50. Η Ιθάκη λοιπόν μιλάει ακόμα… 

* Στην κεντρική φωτογραφία λεπτομέρεια από το έργο του Γιάννη Κουνέλλη (1936 - 2017), Χωρίς τίτλο, 1993.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«17 Σεπτεμβρίου 1943, ημέρα Παρασκευή. Ένα γερμανικό βομβαρδιστικό πέρασε πάνω από το χωριό μου, αφήνοντας αρκετούς νεκρούς, μεταξύ αυτών και τον 20 ετών σύζυγό μου και πατέρα της κόρης μου. Ήμουν τότε 27 ετών και η κόρη μου 5 μηνών. Σήμερα είμαι 97 ετών. Έχουν περάσει 79 χρόνια και ακόμα δεν μπορώ να ξεχάσω τη φοβερή συμφορά που μου έτυχε στα καλύτερα χρόνια της ζωής μου.

Ήθελα να μάθω από σας πώς θα νιώθατε απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους αν σας συνέβαινε κάτι τέτοιο. Θα ξεχνούσατε; Δεν επιρρίπτω την ευθύνη στους σημερινούς Γερμανούς, διότι οι περισσότεροι δεν είχαν γεννηθεί. Ούτε ζητώ ηθική ή υλική ικανοποίηση. Γιατί όλη τη Γερμανία να μου χαρίσετε, ο σύζυγός μου δεν πρόκειται να γυρίσει, ούτε η κόρη μου να δει τον πατέρα της. Το μόνο που ζητώ από σας είναι να μην ξεχάσετε, όπως δεν ξεχνώ εγώ και όλοι όσοι έζησαν τη δική μου δυστυχία.

Χαρίκλεια Θ.

Επιστολή προς την Άνγκελα Μέρκελ, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, το Σάββατο 8 Ιουνίου 2013».

Τελευταία νέα από την Ιθάκη
Κώστας Ακρίβος
Μεταίχμιο 2016
Σελ. 280, τιμή εκδότη €14,40

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΑΚΡΙΒΟΥ