Χαρίλαος Τρικούπης: ένας μεγάλος εκσυγχρονιστής

Η Λύντια Τρίχα καταθέτει μια ολοκληρωμένη μελέτη για τον πολιτικό: Όχι μια αγιογραφία, ούτε μια δαιμονοποίηση. Κατορθώνει να μην εγκλωβιστεί στην τετριμμένη λογική του ισοζυγίου θετικών-αρνητικών, επιτυχιών-αποτυχιών του διατελέσαντα κατά την εικοσαετία 1875-1895 επτά φορές πρωθυπουργού της χώρας.

Η νομικός και σημερινή αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Παιδείας και Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Λύντια Τρίχα, με χρόνια και σημαντική ενασχόληση με το έργο και τη βιογραφία του Τρικούπη, καταθέτει μια ολοκληρωμένη μελέτη για τον πολιτικό. Όχι μια αγιογραφία, ούτε μια δαιμονοποίηση, όπως η ίδια τονίζει. Κατορθώνει όμως και να μην εγκλωβιστεί στην τετριμμένη λογική του ισοζυγίου θετικών-αρνητικών, επιτυχιών-αποτυχιών του διατελέσαντα κατά την εικοσαετία 1875-1895 επτά φορές πρωθυπουργού της χώρας. Έχουμε στα χέρια μας μια μελέτη που αποκαλύπτει τον ολικό Τρικούπη, τον φιλελεύθερο και εκσυγχρονιστή, αλλά και τον άνθρωπο που κατανοούσε σε ποιο πολιτικό πλαίσιο ήταν αναγκασμένος να δημιουργεί και ποιους συμβιβασμούς, ακόμη και στην παραδοσιακή πολιτική, όφειλε να κάνει.

Έχουμε:

• τον φιλελεύθερο δημοκράτη και υποστηρικτή της συνταγματικής μοναρχίας, ο οποίος όμως δεν δίσταζε πολλές φορές να συγκρουστεί με τη μοναρχία για να υπερασπιστεί το Σύνταγμα,

• τον πολιτικό που «κάτω από την αυστηρή επίφαση των αριστοκρατικών του τρόπων, υπήρξε ο κατεξοχήν δημοκρατικός, νεωτεριστής και επαναστάτης πολιτευτής» (σελ. 28),

• τον πολιτικό της δεδηλωμένης αλλά και της πτώχευσης,

• τον υπέρμαχο πολιτικό της ύπαρξης ισχυρών μονοκομματικών κυβερνήσεων, τον εχθρό των οικουμενικών κυβερνήσεων και τον υποστηρικτή μιας ισχυρής και λογικής αντιπολίτευσης. Αυτή εδώ η πτυχή ίσως είναι η λιγότερο γνωστή σήμερα, αλλά ίσως είναι και η πιο επίκαιρη,

• αλλά και τον ξεροκέφαλο πολιτικό, τον άνθρωπο που με δυσκολία, και αν, αναγνώριζε τα λάθη του. Τον πολιτικό άνδρα που όπως έγραψε το 1885 η Ακρόπολις: «Τα πάντα εν αυτώ εισί μεγάλα, μέχρι και αυτών των ελαττωμάτων».

Όταν ο Τρικούπης ήταν μόνο Χαρίλαος

Η οικογένειά του ήταν μία από τις σημαντικότερες και πιο πλούσιες του Μεσολογγίου. Ο πατέρας του Σπυρίδων ήταν αγωνιστής της επανάστασης, πολιτικός και ιστορικός, και η μητέρα του Αικατερίνη καταγόταν από το γένος Μαυροκορδάτου.

Αυτό που τον «σημάδεψε» και καθόρισε ακόμη και τις ιδεολογικές του αποσκευές ήταν η μακρόχρονη παραμονή του στην Αγγλία του κοινοβουλευτικού πνεύματος.

Αυτό όμως που τον «σημάδεψε» και καθόρισε ακόμη και τις ιδεολογικές του αποσκευές ήταν η μακρόχρονη παραμονή του στην Αγγλία του κοινοβουλευτικού πνεύματος. Αν και γεννήθηκε στο Ναύπλιο στις 11 Ιουλίου 1832, τα έξι από τα δέκα πρώτα χρόνια της ζωής του τα έζησε στην Αγγλία, αλλά και από το 1854, σε ηλικία 22 ετών, αφού αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή των Παρισιών, εγκαταστάθηκε και εργάστηκε ως γραμματέας της ελληνικής πρεσβείας στο Λονδίνο. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1863, όταν η κυβέρνηση κατάργησε τις πρεσβείες. Ως πρωθυπουργός αργότερα θα μεριμνήσει ώστε η χώρα μεταξύ πολλών άλλων να έχει και μόνιμες διπλωματικές αντιπροσωπείες, τουλάχιστον στις σπουδαιότερες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.

Μέχρι τα 30 του επομένως έζησε το μεγαλύτερο διάστημα στο εξωτερικό όπου και γνώρισε τι ήταν αυτό που απουσίαζε από την Ελλάδα και το οποίο δεν θα έπρεπε να απουσιάζει. Στη συνέχεια της ζωής του αυτός που χαρακτηρίστηκε «αγγλοθρεμμένος, αγγλομαθημένος, αγγλοεμπνευσμένος, αγγλοζυμωμένος» φρόντισε να καλύψει τα κενά και τις απουσίες του από την ελληνική πολιτική και κοινωνική ζωή. Τα κατάφερε; Ναι, σε πάρα πολλά, όπως δείχνει η συγγραφέας, και όχι σε πολλά άλλα. Αλλά δεν είναι αυτό το μείζον.

Ας μη προτρέχουμε όμως, είμαστε ακόμη στην παιδική του ηλικία. Ενός παιδιού που δεν του άρεσε να ακούει παραμύθια, αλλά τρελαινόταν να ακούει ιστορίες πραγματικές. Ενός παιδιού που ήθελε να ξέρει την ιστορία για να την αλλάξει προς το εκσυγχρονιστικότερον. Ο εκσυγχρονισμός ήταν το χωρίς όρια όραμά του.

Εγγράφεται το 1843 στο Γυμνάσιο Αθηνών, το γνωστόν Γεννάδιον. Η μαθητική ζωή του στην Αθήνα συνδέεται με την περίοδο που ο πατέρας του Σπυρίδων και ο θείος του Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος πρωτοστατούν, το 1843, στη σύνταξη του ελληνικού Καταστατικού Χάρτη. Ο Μαυροκορδάτος γίνεται πρωθυπουργός και ο πατέρας του αναλαμβάνει τρία υπουργεία. Ο Γρηγόριος Γεννάδιος και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος ήταν δάσκαλοί του. Ήταν πολύ καλός στα θεωρητικά μαθήματα αλλά και στα μαθηματικά.

Στην Αγγλία «θα δει στην πράξη πώς ασκείται ο κοινοβουλευτικός έλεγχος, πώς εφαρμόζεται η αρχή της δεδηλωμένης, βάσει της οποίας απαιτείται η εμπιστοσύνη της Βουλής για την ανάδειξη και την παραμονή της κυβέρνησης στην εξουσία, αλλά και πώς ιδρύεται ένα κόμμα αρχών».

Ξεκίνησε να σπουδάζει στην Αθήνα αλλά τελείωσε Νομικά στο Παρίσι. Στη συνέχεια επιστρέφει στην Αγγλία, όπου γνωρίζει μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες όπως οι λόρδοι Ράσελ και Πάλμερστον και όπου μυείται στα «μυστικά» του κοινοβουλευτισμού. Στην Αγγλία «ο Χαρίλαος θα δει στην πράξη πώς ασκείται ο κοινοβουλευτικός έλεγχος, πώς εφαρμόζεται η αρχή της δεδηλωμένης, βάσει της οποίας απαιτείται η εμπιστοσύνη της Βουλής για την ανάδειξη και την παραμονή της κυβέρνησης στην εξουσία, αλλά και πώς ιδρύεται ένα κόμμα αρχών» (σελ. 115).

Ο Τρικούπης επιστρέφει από το Λονδίνο τον Μάρτιο του 1863. Στις 21 Μαΐου του ίδιου έτους η Β’ Εθνοσυνέλευση τον δέχεται ως νομικό πληρεξούσιο του Λονδίνου, εισέρχεται έτσι για πρώτη φορά στο Κοινοβούλιο, σε ηλικία τριάντα ενός ετών. Τον Οκτώβριο του 1863 ορκίζεται ο Γεώργιος ο Α’, ενώ ο Τρικούπης αναλαμβάνει και φέρνει σε πέρας το ζήτημα της Ένωσης των Επτανήσων με την Ελλάδα, ως προίκα για τον νέο βασιλιά. Παρά το γεγονός ότι όταν έφτασε στο Λονδίνο οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν έτοιμη μια Συνθήκη Ένωσης όχι ιδιαίτερα καλή για τα ελληνικά συμφέροντα, αυτός την αλλάζει προς το συμφερότερον για την Ελλάδα και επιβεβαιώνει την αποτελεσματικότητα της διαπραγματευτικής του κουλτούρας. Από τότε πλέον «ο νεαρός κύριος Χαρίλαος» γίνεται σταδιακά ο «κύριος Τρικούπης».

Ο πολιτικός Χαρίλαος Τρικούπης

Εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής στην περιφέρεια Μεσολογγίου το 1865. Μεταξύ των αντιπάλων του, και θα παραμείνει για πολλά χρόνια τέτοιος, ήταν ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης. Εκλέχθηκε για πρώτη φορά σε μια εποχή που οι περιφέρειες ήσαν πολύ μικρές και αυτό ευνοούσε τα «ρουσφέτια» και τις «γνωριμίες». Αργότερα θα θέσει ως σκοπό του και θα το πετύχει, μέχρι να το καταργήσει ο μεγάλος του αντίπαλος Θεόδωρος Δηλιγιάννης, να θεσπίσει το σύστημα της ευρείας εκλογικής περιφέρειας. Ο άλλος αναχρονισμός που φρόντισε να καταργήσει ήταν ότι με το τότε ισχύον σύστημα οι βουλευτές εκλέγονταν ως άτομα και όχι ως μέλη κόμματος. Αυτό βεβαίως τους έδινε τη δυνατότητα μετά τις εκλογές να συντάσσονται με τον πιο ισχυρό που έδειχνε ότι θα αναλάβει πρωθυπουργός. Φρόντισε να το αλλάξει, οι βουλευτές δηλαδή να αποτελούν μέλη ενός κόμματος και με βάση αυτή τους την ιδιότητα να εκλέγονται με το σύστημα «της ενιαίας ψήφου». Αυτό δεν σημαίνει πώς καταργήθηκε εντελώς το καθεστώς των μετακινήσεων, ανάλογα με το ποιο κόμμα θα ευνοούσε την επόμενη εκλογή τους. Αλλά αυτό δεν έχει καταργηθεί μέχρι και σήμερα. Ίσως σήμερα μάλιστα τα πράγματα είναι χειρότερα.

Για να μπορέσει η χώρα να διεκδικήσει μεγάλο μερίδιο από την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία θα έπρεπε πρώτα να εκσυγχρονίσει τις δομές και υποδομές της, να αποκτήσει βιομηχανική βάση και να ενισχύσει τον στρατό και τον στόλο της.

Υπουργική θέση για πρώτη φορά, αυτή του υπουργού Εξωτερικών, θα λάβει το 1866 σε κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, με τον οποίο θα συνεργαστεί σε πρώτη φάση, αλλά θα έρθει σε αντιπαλότητα αργότερα. Θα τον τιμά όμως πάντα, όπως έδειξε και με τον εκπληκτικό επικήδειο λόγο του το 1883 στην κηδεία του γηραιού πολιτικού. Ως υπουργός Εξωτερικών επιδίωκε την τήρηση αυστηρής ουδετερότητας, επιφανειακά τουλάχιστον, όσον αφορά την κρητική επανάσταση, αλλά ταυτοχρόνως έθεσε αμέσως τις βάσεις της πολιτικής του όσον αφορά το Ανατολικό Ζήτημα και τη θέση της Ελλάδας σ’ αυτό. Αυτές οι βάσεις συνίσταντο στη λογική ότι για να μπορέσει η χώρα να διεκδικήσει μεγάλο μερίδιο από την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία θα έπρεπε πρώτα να εκσυγχρονίσει τις δομές και υποδομές της, να αποκτήσει βιομηχανική βάση και να ενισχύσει τον στρατό και τον στόλο της.

Αφού βρεθεί εκτός Βουλής το 1868-1872, πράγμα που θα συμβεί και άλλες φορές, ακόμη και όταν είχε γίνει πρωθυπουργός, το 1872 θα γίνει αρχηγός του λεγόμενου πέμπτου κόμματος και έκτοτε θα θέσει ως στόχους την επικράτηση του δικομματισμού, τη δεδηλωμένη και τον πόλεμο κατά των οικουμενικών ως εχθρών του εκσυγχρονισμού, εκτός ιδιαίτερα έκτακτων καταστάσεων, αδυναμία δηλαδή της Βουλής να παράσχει δεδηλωμένη. Συμμετείχε σε οικουμενικές κυβερνήσεις μόνο όταν δεν υπήρχε δεδηλωμένη στη Βουλή.

Από το 1875 που καθιερώθηκε η δεδηλωμένη μέχρι το 1895 διετέλεσε πρωθυπουργός επτά φορές, σε κυβερνήσεις μέχρι και έξι ημερών, αλλά και σε δυο μακροχρόνιες κυβερνήσεις: Στην τέταρτη, από 3 Μαρτίου 1882 έως 19 Απριλίου 1885, και στην πέμπτη, από 9 Μαΐου 1886 έως 24 Οκτωβρίου 1890. Το 1876 κλήθηκε να συμμετάσχει σε οικουμενική κυβέρνηση υπό τον Επαμεινώνδα Δεληγεώργη. Αρνήθηκε όμως να συμμετάσχει, «έχοντας ήδη εκφράσει και στη Βουλή την αντίθεσή του στον σχηματισμό συμμαχικών κυβερνήσεων» (σελ. 269). Πίστευε πως ο γνήσιος κοινοβουλευτισμός και η εθνική συνεννόηση απαιτούν ισχυρές κυβερνήσεις και λογικές και ισχυρές αντιπολιτεύσεις. Αυτό εξέφρασε και στις 29 Σεπτεμβρίου 1874 στο περίφημο άρθρο του «Τις πταίει;», για το οποίο πήγε ακόμη και φυλακή.

Σ’ αυτή του την καχυποψία έναντι των οικουμενικών και στην απόλυτη πίστη του στη δεδηλωμένη της ισχυρής πλειοψηφίας θα πρέπει να εντρυφήσουν όσοι ακόμη και σήμερα δεν κατανοούν τη σημασία των καθαρών κυβερνήσεων και κατά καιρούς προτείνουν οικουμενικές ή ζητούν κάθε λίγο εκλογές, παραβιάζοντας έτσι τα θεμέλια του κοινοβουλευτισμού.

Παρά τις κατά καιρούς απογοητεύσεις του δεν υποχώρησε ούτε κατά ένα χιλιοστό από αυτή την άποψη, αν και λόγω της παρατεταμένης κυβερνητικής αστάθειας, σε συνδυασμό με την αναταραχή στα Βαλκάνια, δέχθηκε τελικά το 1877 να συμμετάσχει σε οικουμενική. Σ’ αυτή του την καχυποψία έναντι των οικουμενικών και στην απόλυτη πίστη του στη δεδηλωμένη της ισχυρής πλειοψηφίας θα πρέπει να εντρυφήσουν όσοι ακόμη και σήμερα δεν κατανοούν τη σημασία των καθαρών κυβερνήσεων και κατά καιρούς προτείνουν οικουμενικές ή ζητούν κάθε λίγο εκλογές, παραβιάζοντας έτσι τα θεμέλια του κοινοβουλευτισμού.

Στις 3 Μαΐου 1893, απογοητευμένος παραιτείται από την έκτη του κυβέρνηση, αλλά λίγους μήνες αργότερα, στις 30 Οκτωβρίου 1893, γίνεται πάλι πρωθυπουργός. Αφού απέτυχε να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της χρεοκοπίας και τους δανειστές-ομολογιούχους, τον Δεκέμβριο του 1893 λέει το περίφημο «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» και παραιτείται εκ νέου στις 12 Ιανουαρίου 1895. Ο αντικαταστάτης του Θόδωρος Δηλιγιάννης, κύριος υπεύθυνος για τη χρεοκοπία, αποτυγχάνει εντελώς να έρθει σε συμφωνία με τους ομολογιούχους − κυρίως τους Γερμανούς (τι ειρωνεία;). Η συγγραφέας όμως δεν χαρίζεται ούτε στον Τρικούπη, γιατί δείχνει ότι εν μέρει ήταν και αυτός υπεύθυνος για τη χρεοκοπία, στην οποία οδήγησαν και οι δικές του αποφάσεις για τα δημόσια έργα και τις αμυντικές δαπάνες.

Μετά την τελευταία του παραίτηση φεύγει για ταξίδι στην Ευρώπη, κάτι που έκανε κάθε φορά που έχανε την πρωθυπουργία. Αυτό όμως θα ήταν το τελευταίο του. Πεθαίνει καταστεναχωρημένος και απογοητευμένος στις Κάννες στις 30 Μαρτίου 1896 σε ηλικία μόλις 64 ετών. Ο αντίπαλος του Δηλιγιάννης, παρόλο που δεν ήταν τόσο μικρός και ανεπαρκής, όπως η συνηθισμένη βιβλιογραφία τον θέλει, στην περίπτωση της κηδείας του Τρικούπη φάνηκε μάλλον μικρόψυχος. Δεν επέτρεψε να μεταφερθεί η σωρός με πολεμικό πλοίο και δεν παρευρέθηκε στην κηδεία, σε αντίθεση με ό,τι είχε κάνει ο Τρικούπης όταν πέθαναν οι δυο κυριότεροι αντίπαλοί του, ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης και ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος.

Υπάρχει ισοζύγιο;

Αυτό που μπορούμε να αντλήσουμε από αυτό το εξαιρετικό βιβλίο είναι η άρνηση της κοινότοπης λογικής του ισοζυγίου. Η Τρίχα αναδεικνύει ένα πολιτικό στην ολότητά του, ο οποίος επιδίωξε να πραγματώσει μεγάλα οράματα και σε πολλές περιπτώσεις τα κατάφερε. Δεν ήταν ένας πολιτικός που πίστευε απλώς ότι η Ελλάδα ανήκει στη Δύση, αλλά ένας πολιτικός που ήθελε να την καταστήσει κράτος ισάξιο με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά. Ήθελε να την κάνει «το Χρηματιστήριο της Ανατολής».

Το πτωχεύειν θέλει την τέχνη του έλεγε ο Ανδρέας Συγγρός και ο Τρικούπης δεν την κατείχε τελικά αυτή την τέχνη.

Ο Τρικούπης, συνδυάζοντας εντυπωσιακή θέληση και εργατικότητα με παραγωγική φαντασία, πέτυχε πολλά. Συνέβαλε αποφασιστικά στην καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού, στον εκσυγχρονισμό των πολιτικών θεσμών και ηθών αλλά και στην ανάπτυξη των υποδομών και κυρίως των σιδηροδρόμων. Βαθύτατος γνώστης των διεθνών σκοπιμοτήτων και θέσεων, δεν διακινδύνευσε με εξτρεμιστικές ενέργειες τη γεωπολιτική υποβάθμιση της Ελλάδας, ενώ με μετριοπαθείς ενέργειες διεύρυνε τα σύνορα χωρίς να προβεί σε παράτολμες κινήσεις, κυρίως στο ζήτημα της Κρήτης. Επιχείρησε να αλλάξει τη δημόσια διοίκηση και πέτυχε να έχει δημόσιους υπαλλήλους με προσόντα και όχι διορισμένους από ρουσφέτια. Πίστεψε στον αποφασιστικό ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης και την ενίσχυσε με πόρους και αρμοδιότητες. Ασχολήθηκε με τη δημόσια εικόνα της Αθήνας, με την έλλειψη υπονόμων και υδρευτικού δικτύου. Δεν ήταν καθόλου φειδωλός όμως στις αμυντικές δαπάνες, ενώ δεν κατόρθωσε πολλά όσον αφορά τη βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας και την ενίσχυση της αγροτικής οικονομίας. Δεν κατόρθωσε να αποφύγει τη χρεοκοπία ούτε κατάλαβε την έκτασή της και αυτό του κόστισε. Το πτωχεύειν θέλει την τέχνη του έλεγε ο Ανδρέας Συγγρός και ο Τρικούπης δεν την κατείχε τελικά αυτή την τέχνη. Ποτέ δεν κατόρθωσε να συνεννοηθεί πλήρως με τους δανειστές, παρόλο που δέχθηκε πολλές από τις απαιτήσεις τους.

Από το βιβλίο δεν λείπουν και οι προσωπικές στιγμές του πολιτικού, οι έρωτές του.

Απογοητευμένος μετά την τελευταία κυβέρνησή του έλεγε πως από το έργο του «μόνο τα δημόσια έργα και τα θωρηκτά θα έμεναν». Έκανε λάθος. Από αυτό εδώ το βιβλίο δεν λείπουν και οι προσωπικές στιγμές του πολιτικού, οι έρωτές του, κυρίως με παντρεμένες γυναίκες -αν και ο ίδιος δεν παντρεύτηκε ποτέ- και κυρίως η μεγάλη του αγάπη προς την αδελφή του Σοφία, η οποία ήταν αμοιβαία. Αυτός ήταν ο Τρικούπης, ο αγαπημένος προσωπικοτήτων της λογοτεχνίας όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Ροΐδης και ο Παλαμάς. Εδώ θα μπορούσε βεβαίως κανείς να εντοπίσει το πιο αδύναμο σκέλος του βιβλίου: Η συγγραφέας, αν και τονίζει τις πνευματικές και ιδεολογικές πηγές του Τρικούπη, δεν επιμένει περισσότερο στην παρουσίαση του πνευματικού και ιδεολογικού κλίματος της εποχής, στην παρουσίαση εκείνων των προσωπικοτήτων, σε Ελλάδα και Ευρώπη, που διαμόρφωσαν το κοσμοθεωρητικό πιστεύω του Τρικούπη. Θα μπορούσε να επιμείνει περισσότερο σ’ αυτό, γιατί ο Τρικούπης δεν ήταν μόνο «αγγλοθρεμμένος», όπως οι αντίπαλοί του υποστήριζαν, αλλά γενικότερα γέννημα του Διαφωτισμού και των διαφωτιστών (Τζον Στιούαρτ Μιλ) της εποχής του.

Ο Τρικούπης ήταν ζωόφιλος. Η συγγραφέας μάς μεταφέρει μια φήμη ότι σε ένα θαλάσσιο ταξίδι του είδε ένα σκύλο να πέφτει στη φουρτουνιασμένη θάλασσα. Ζήτησε από τον Άγγλο καπετάνιο να σταματήσει για να τον περισυλλέξουν. Ο καπετάνιος αρνήθηκε και τότε αυτός έβγαλε το σακάκι του και φωνάζοντας «Είμαι ο Τρικούπης» πήδηξε στη θάλασσα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που τον υποστήριζε τόσο πολύ ο παπαγάλος του, ο οποίος όταν έφεραν τη σωρό του από τις Κάννες και μαζεύτηκαν πάρα πολλοί να συλλυπηθούν την αδελφή του Σοφία φώναζε «Ζήτω, ζήτω ο κύριος Τρικούπης, ζήτω!». Ήταν ο ίδιος παπαγάλος που όταν επισκέπτονταν τη Σοφία διάφοροι πολιτικοί παράγοντες για να τη διαβεβαιώσουν για την αφοσίωσή τους στον αδελφό της, αυτός φώναζε «Μασκαρά, μασκαρά». Ο Τρικούπης υπεραγαπούσε και τα μεγαλόσωμα κυνηγετικά σκυλιά του. Τη δεκαετία του 1870 είχε τον Αζόρ και στα τέλη της ζωής τον «κακομοίρη Λοφ», όπως τον φώναζε ο ίδιος παπαγάλος.

Αυτός ήταν ο μεγάλος εκσυγχρονιστής του 19ου αιώνα, κύριος Χαρίλαος Τρικούπης.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. 
Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Αποτιμώντας σήμερα το έργο του, ως προς τους θεσμούς είναι σαφές ότι του οφείλουμε πολλά. Πέτυχε να θεμελιώσει τον κοινοβουλευτισμό στην Ελλάδα και να επιβάλλει την αρχή της δεδηλωμένης. Αλλά η συμβολή του στην εμπέδωση των δημοκρατικών θεσμών δεν περιορίζεται στην καθιέρωση αυτής της αρχής. Διενέργησε πραγματικά ελεύθερες εκλογές και προσπάθησε με τη θέσπιση της ευρείας εκλογικής περιφέρειας να περιορίσει τη συναλλαγή και τις πελατειακές σχέσεις. Ανέδειξε τη σημασία της αντιπολίτευσης για την ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος και, δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα, κατέστησε σαφές ότι η άσκηση της αντιπολίτευσης πρέπει να γίνεται κατά τρόπο συνετό. Επιδίωξε να δημιουργήσει κόμματα αρχών, να καταργήσει τους κομματάρχες και να μειώσει τον κομματικό φατριασμό και φανατισμό. Με τον τρόπο του πολιτεύεσθαι, που ακολούθησε, έφερε ένα νέο ήθος στην πολιτική ζωή του τόπου, συνετέλεσε στην επιβολή πολιτικής σταθερότητας για αρκετά χρόνια, καθώς και στην καταπολέμηση των σαθρών πολιτικών ηθών του παρελθόντος, που δεν εξέλιπαν, βέβαια, αλλά περιορίστηκαν σημαντικά».

Χαρίλαος Τρικούπης

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΛΥΝΤΙΑΣ ΤΡΙΧΑ