Για τη μελέτη του Πέτρου Ι. Φιλίππου-Αγγέλου «Πέτρος Αν. Φουρίκης – Ο Σαλαμίνιος αρχαιολόγος, ιστορικός, λαογράφος, γλωσσολόγος (1878-1936)» (εκδ. ΑΩ).
Της Διώνης Δημητριάδου
Μια έκδοση που έχει ως θέμα τον Πέτρο Φουρίκη, αρχαιολόγο, ιστορικό, λαογράφο και γλωσσολόγο, διευθυντή του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, δεν μπορεί παρά να είναι ενδιαφέρουσα και ως ενδελεχής αναφορά στην πολυσχιδή δραστηριότητα του Σαλαμίνιου διανοούμενου αλλά και ως επίπονη και πολύχρονη εργασία του Πέτρου Φιλίππου, του ανθρώπου που με πολύ μεράκι συνέλεξε το υλικό και μας το παρουσιάζει σ’ αυτήν την πολύ φροντισμένη μορφή. Το ενδιαφέρον εστιάζεται ομοίως στη θεματική του βιβλίου αυτού, καθόσον παρουσιάζεται (με τη συνδρομή πληθώρας κειμένων και την παράθεση αρβανίτικων παραμυθιών και τραγουδιών) η συμβολή του Φουρίκη στη μελέτη της ιστορίας και της γλώσσας των Αρβανιτών.
Ο Φουρίκης είναι ο πρώτος που έθεσε τις βάσεις για τη νεότερη Αλβανολογία (Αρβανιτολογία) μελετώντας την ιστορία των Αρβανιτών στην Ελλάδα.
Ο Φουρίκης είναι ο πρώτος που έθεσε τις βάσεις για τη νεότερη Αλβανολογία (Αρβανιτολογία) μελετώντας την ιστορία των Αρβανιτών στην Ελλάδα. Αξίζει εδώ να παραθέσουμε την άποψή του για ένα θέμα που ίσως προξενήσει σήμερα αντιδράσεις, κυρίως από κάποιους που ηθελημένα ή όχι αγνοούν τις ρίζες των Αρβανιτών:
Η παραπάνω διαπίστωση, η οποία ενσωματώνεται στον Πρόλογο του επιμελητή της έκδοσης Πέτρου Ι. Φιλίππου-Αγγέλου, προλαμβάνει πιθανές ενστάσεις αναγνωστών, οι οποίοι έχουν κληρονομήσει και αφομοιώσει στη συνείδησή τους στερεότυπες αντιλήψεις περί διαχρονικής ομοιογένειας του ελληνικού έθνους. Εν προκειμένω θα ήταν εύστοχο να πούμε πως η παρούσα έκδοση συμβάλλει τα μέγιστα στην άρση μιας εσφαλμένης ιδέας ή μάλλον ιδεοληψίας.
Ο επιμελητής της έκδοσης είχε να επιτελέσει ένα τεράστιο και δύσκολο έργο ερχόμενος αντιμέτωπος με ένα ποικίλο και αταξινόμητο αρχείο, από το οποίο έπρεπε να επιλέξει όσα θα έδιναν την πλήρη εικόνα του Φουρίκη χωρίς να αφήσει έξω καμία από τις ενασχολήσεις του πάνω στο θέμα, καμία ερευνητική πορεία που ακολούθησε, κανένα σημαντικό στοιχείο που αυτός πρώτος έφερε στο φως με τη μελέτη του. Έτσι το βιβλίο, αφού πληροφορήσει εισαγωγικά αλλά εκτενώς τον αναγνώστη για το βιογραφικό του Φουρίκη, τις σπουδές του και τα έργα του (συμπεριλαμβανομένων εδώ και των καταλόγων πολλών εργασιών του δημοσιευμένων και μη αλλά και βιογραφιών και αφιερωμάτων στο έργο του) χωρίζεται σε δύο μέρη:
• Αδημοσίευτες Εργασίες – Μελέτες (πρόκειται για το μεγαλύτερο μέρος, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται Ομιλίες, Μελέτες, και ένα πολύτιμο Αρχείο τραγουδιών και παραμυθιών σε αρβανίτικη γλώσσα, με πολύ χρήσιμη την ελληνική μετάφραση παραπλεύρως, Γιατροσόφια, καθώς και πλούσιος κατάλογος με Τοπωνύμια της νήσου Σαλαμίνος).
• Δημοσιευμένες Μελέτες (εδώ συμπεριλαμβάνεται η ενδιαφέρουσα μελέτη για την προέλευση του εθνικού ονόματος Αρβανίτης καθώς και κάτι μοναδικό: ένα παράδειγμα κλίσης ρήματος στην αρβανίτικη διάλεκτο).
Παραθέτω εδώ απόσπασμα από κείμενο του Πέτρου Φουρίκη αναφερόμενο στο εθνικό όνομα Αρβανίτης, ενδεικτικό της άοκνης προσπάθειάς του να καταρτισθεί από την Ακαδημία Αθηνών ένα αρχείο εθνικών και τοπικών ονομάτων της βυζαντινής περιόδου, το οποίο θα έριχνε φως στην ποικιλομορφία της σύστασης του ελληνικού πληθυσμού:
Πόσο διαφορετικοί θα ήμασταν, αν δεχόμασταν ως φυσική αυτήν την ευτυχή πολυμορφία της ελληνικότητας, όπως και τη συνακόλουθη ικανότητα του ελληνικού χώρου να αφομοιώνει ομαλά τα αλλότρια στοιχεία.
Διαβάζοντας το εξαιρετικό αυτό βιβλίο κάνω κάποιες σκέψεις. Πόσο διαφορετικοί θα ήμασταν, αν δεχόμασταν ως φυσική αυτήν την ευτυχή πολυμορφία της ελληνικότητας, όπως και τη συνακόλουθη ικανότητα του ελληνικού χώρου να αφομοιώνει ομαλά τα αλλότρια στοιχεία, που οι συγκυρίες κατά καιρούς έφερναν σε επαφή με τα γηγενή. Ένα όμορφο συνονθύλευμα που δεν σε αφήνει να υπεραίρεσαι για τη μοναδικότητά σου, που σε διαπλάθει με την ιδέα ότι η συνεισφορά των διαφορετικών στοιχείων είναι που γεννά πολιτισμό άξιο λόγου. Κι όμως συναντάμε ακόμη εκείνους που υπεραμύνονται της τάχα καθαρότητας της φυλής κι ας προδίδει το επίθετό τους την προέλευσή τους. Εθνικιστικά κατάλοιπα που καλά κρατούν ακόμη κι εμποδίζουν τη σκέψη να δει καθαρά. Έχοντας για πολλά χρόνια εργαστεί σε περιοχή της Αττικής με το αρβανίτικο στοιχείο κυρίαρχο, έζησα την αρνητική στάση των κατοίκων απέναντι σε νεοαφιχθέντες αλβανικής καταγωγής. Αλλά και το ξάφνιασμά τους, όταν γινόταν η υπενθύμιση της αλβανικής ρίζας του δικού τους πατρογονικού ονόματος. Υποβάθμιζαν έτσι την αξιοθαύμαστη πολιτισμική τους αφομοίωση στην ελληνική εθνική ταυτότητα στο όνομα της ύπαρξης μιας τάχα ανέκαθεν ελληνικότητας, φυσικά με την ιστορία τεκμηριωμένα να τους διαψεύδει. Ο Πέτρος Φουρίκης με τα κείμενά του, την πεποίθησή του για τις φυλετικές ρίζες του αρβανίτικου στοιχείου θα ήταν μια αποστομωτική απάντηση απέναντι σε κάθε εθνικισμό κούφιο νοήματος. Αυτό και μόνον καθιστά το έργο του θεματικά σύγχρονο και επίκαιρο.
Μέσα σ’ αυτόν τον καλαίσθητο τόμο διαβάζουμε την προφορική παράδοση αυτού του λαού που έσπειρε στον ελληνικό χώρο τραγούδια, παραμύθια, παραδόσεις, θρύλους, τοπωνύμια και ονόματα πατρικά. Και όλα αυτά έδεσαν με τα υπόλοιπα που συνιστούν τον ελληνικό πολιτισμό, που κι αυτά στον καιρό τους κάποιοι από κάπου τα έφεραν. Η πολύ προσεκτική δουλειά του Φουρίκη με τη συλλογή του πρωτογενούς υλικού αλλά και του σημερινού επιμελητή για την επεξεργασία αυτού του υλικού κατόρθωσε να αποδώσει την προφορικότητα με μια γλώσσα ανάμεικτη (γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου μαζί με αλβανικό-λατινικό αλφάβητο) για να προφερθούν σωστά ακουστικά τα σύμφωνα που απουσιάζουν από την ελληνική γλώσσα. Έτσι έχουμε το ορθό ακουστικό αποτύπωμα της αρβανίτικης γλώσσας, κάτι σπάνιο και πολύτιμο, αφού πλέον ελάχιστα μιλιέται και μόνον από τους γεροντότερους:
Και τα υπέροχα παραμύθια! Ποιος δεν τα έχει ακούσει στις πολλές παραλλαγές τους να ιστορούνται σε άλλα μέρη, με τις λάμιες, τις νεράιδες, τα βασιλόπουλα και τις βασιλοπούλες, το Κακό και το Καλό να αντιπαλεύουν, και τόσα άλλα μοτίβα της προφορικής παραμυθητικής/παρηγορητικής λαϊκής φωνής; Από μόνα τους ένας πολιτισμός γνήσιας λαϊκής ψυχής.
Στο σύνολό της μια εκδοτική πρόταση ιδιαίτερης αξίας. Όχι μόνον για το πλήθος των πληροφοριών, το υλικό που παρατίθεται, τη σκιαγραφούμενη φυσιογνωμία ενός εν πολλοίς άγνωστου διανοούμενου, που η θέση του θα έπρεπε να είναι ανάμεσα στους μέγιστους για την ερευνητική και την πρωτότυπη επιστημονική εργασία. Κυρίως η αξία της είναι μεγάλη, γιατί τολμά να δώσει μια θεώρηση της αρβανίτικης συμβολής στη διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας κρατώντας ιστορικά τεκμηριωμένη την άποψη για την προέλευση των Αρβανιτών, χωρίς αυτό να μειώνει καθόλου την αξία της φυλετικής αυτής πρόσμειξης με τα υπόλοιπα στοιχεία που συναποτελούν το ελληνικό σημερινό «πρόσωπο». Αν πρέπει να δούμε την παράδοση στο σύνολό της για να την εκτιμήσουμε ορθότερα, τότε πώς μπορεί ποτέ να λείπει μία από τις ρίζες της; Σ’ αυτήν την κατεύθυνση οι γλωσσικές καθώς και οι εθνολογικές μελέτες του Πέτρου Φουρίκη ήταν ευχής έργο που είδαν το φως τόσα χρόνια μετά τον θάνατο του άοκνου αυτού διανοητή. Κυρίως γιατί, όπως σημειώνει ο επιμελητής του τόμου Πέτρος Φιλίππου-Αγγέλου, «καταπιάνεται με θέματα που ήταν παντελώς, και πιθανόν όχι τυχαία, παραμελημένα, όπως ήταν τα θέματα των Αρβανιτών στην Ελλάδα».
* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας.
Πέτρος Αν. Φουρίκης
