Ελλάδα, μια λαϊκιστική δημοκρατία

Σε διάλογο μ’ εναλλακτικές θεωρήσεις, μ’ ενάργεια κι εμπειρική τεκμηρίωση προσφέρει μια ερμηνεία που περιστρέφεται γύρω από την ηγεμονική επικράτηση του λαϊκισμού και τις συνέπειές του. Μολονότι η συζήτηση περί λαϊκισμού για την ελληνική περίπτωση κρατάει πλέον πάνω από τριάντα χρόνια, πρέπει ν’ αναγνωριστεί στο συγγραφέα ότι ανανεώνει, εξειδικεύει κι αξιοποιεί με θεωρητικά σχετικά πρωτότυπο τρόπο αυτού του τύπου την προσέγγιση, τα περισσότερο απαιτητικά, από επιστημονική άποψη, στοιχεία της οποίας θα παραλείψουμε σ’ αυτή την παρουσίαση.

Η μεταπολιτευτική ελληνική κοινωνία παρουσιάζεται κατακερματισμένη κι ατομοκεντρική και ταυτόχρονα εξαιρετικά απαιτητική όσον αφορά την ικανοποίηση των επιμεριστικών συμφερόντων που εκφράζει σε βάρος του γενικού συμφέροντος και της κοινωνίας ως συνόλου. 

Εν ολίγοις, το γενικό σχήμα του Παππά είναι το ακόλουθο. Η μεταπολιτευτική ελληνική κοινωνία παρουσιάζεται κατακερματισμένη κι ατομοκεντρική και ταυτόχρονα εξαιρετικά απαιτητική όσον αφορά την ικανοποίηση των επιμεριστικών συμφερόντων που εκφράζει σε βάρος του γενικού συμφέροντος και της κοινωνίας ως συνόλου. Υπό την επίδραση κυρίως του ΠΑΣΟΚ συγκροτήθηκε μια πολιτική τάξη η οποία ικανοποίησε τις απαιτήσεις αυτές, κατά κανόνα με βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, κι εξέλαβε αυτή τη στάση ως όρο αναπαραγωγής της. Αυτή η συναλλακτική σχέση υπήρξε λειτουργική υπό την έννοια ότι ικανοποιούνταν, σχετικά έστω, οι διεκδικήσεις της πλειονότητας των κοινωνικών ομάδων μ’ αποτέλεσμα ν’ ανανεώνεται και η εμπιστοσύνη προς την πολιτική τάξη σ’ ένα πλαίσιο διαρκούς αύξησης της ευημερίας (με δανεικά). Ωστόσο, αυτός ο κύκλος αποδείχθηκε φαύλος, ακριβώς επειδή έφτασε το σύστημα στα όριά του κι οδήγησε σε τεράστιο δημοσιονομικό έλλειμμα και κρίση χρέους με τα γνωστά παρακολουθήματά τους.

Βεβαίως, αυτό που μόλις περιγράψαμε αφορά πράγματι ένα πρόβλημα συλλογικής δράσης, όπως το χαρακτηρίζει κι ο συγγραφέας, το οποίο εγγράφεται στην περίπτωση των πελατειακών σχέσεων. Πώς εννοείται εδώ ο λαϊκισμός και πώς επιδρά; Ο Παππάς ορίζει το λαϊκισμό (της ελληνικής περίπτωσης) ως δημοκρατικό αντιφιλελευθερισμό, δηλαδή αφενός τον τοποθετεί στο πλαίσιο της δημοκρατίας, διαχωρίζοντάς τον από αυταρχικές κι ολοκληρωτικές εκδοχές, αφετέρου τον περιγράφει ως το αντίπαλο δέον της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τι θα πει αυτό; Ότι ο συγκεκριμένος λαϊκισμός αποδέχεται θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας (λαϊκή κυριαρχία, αρχή της ισότητας, αρχή της πλειοψηφίας), αλλά εχθρεύεται ή, στην καλύτερη περίπτωση, αδιαφορεί για τη φιλελεύθερη διάσταση της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας (κράτος Δικαίου, ατομικά και μειονοτικά δικαιώματα, σεβασμός των νόμων). Επιπροσθέτως, ενσωματώνει θεμελιώδη λαϊκιστικά μοτίβα όπως η υπεράσπιση του λαού ως αθώου κι ανεύθυνου θύματος των κακόβουλων ελίτ και ξένων συμφερόντων, η αποφυγή των θεσμών και κάθε διαμεσολαβητικής διαδικασίας η οποία υπονομεύει την αμεσότητα του δεσμού λαού-χαρισματικού ηγέτη, μια απλοποιητική, μανιχαϊκή αντίληψη των πραγμάτων με ισχυρές δόσεις συνωμοσιολογίας. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, λύση στο οικονομικό και πολιτικό μας πρόβλημα μπορεί να προκύψει μόνον εφόσον έχουμε υποχώρηση του λαϊκισμού ο οποίος εμφανίζει εκ προοιμίου δικαιωμένο κάθε κοινωνικό αίτημα απευθύνεται προς ικανοποίηση στο κράτος (αρκεί να εκλαμβάνεται ως εκπορευόμενο από τον -αδιαφοροποίητο- λαό) κι αποκατάσταση της φιλελεύθερης δημοκρατίας μ’ επανασύσταση της αμεροληψίας του κράτους και παροχή εκ μέρους του υπηρεσιών κι όχι προσόδων.

Μεγάλο τμήμα του βιβλίου, στο οποίο εδώ δεν θ’ αναφερθούμε αναλυτικά, εξηγεί με βάση αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο την εξέλιξη από το 1981 και μετά αυτού που θα εδραιωθεί προοδευτικά ως «λαϊκιστική δημοκρατία», καθώς και τα δυο κυρίαρχα, εναλλασσόμενα στην κυβέρνηση κόμματα εδραίωσαν την εξουσία τους στα προαναφερόμενα, ενώ η εκ περιτροπής ικανοποίηση των κοινωνικών συμφερόντων προσέδωσε νομιμοποίηση και σταθερότητα στο πολιτικό σύστημα. Επιπλέον, ο κρατισμός με τα προνόμια που διανέμει, καθώς και την προστασία και την ατιμωρησία (στην περίπτωση παράβασης των νόμων) που παρέχει συνδυάζεται με την έλλειψη εμπιστοσύνης προς την αγορά και την επιχειρηματικότητα.

Ο Παππάς περιγράφει το κομματικό σύστημα που προκύπτει ως συνέπεια της κρίσης ως πολωμένο πολυκομματισμό. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η απομείωση της σημασίας της διάκρισης Αριστερά-Δεξιά (μολονότι στα θέματα της οικονομίας διατηρούνται ορισμένες διαφορές) και η ισχυρή επίδραση της εμφανιζόμενης ως διαιρετικής τομής (εμφανιζόμενης διότι στην πραγματικότητα δεν εκφράζει υπαρκτές βαθιές διχοτομήσεις σ’ επίπεδο κοινωνίας) μνημόνιο-αντιμνημόνιο. Ο συγγραφέας απεικονίζει τον κομματικό ανταγωνισμό μ’ ένα ενδιαφέρον σχήμα το οποίο μπορεί να απεικονισθεί με τρεις ομόκεντρους κύκλους (σελ. 185). Από μέσα προς τα έξω, στον πρώτο κύκλο τοποθετούνται τα «μνημονιακά» κόμματα ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΔΗΜΑΡ. Αυτά, είτε από πεποίθηση είτε από ανάγκη, εφόσον ανέλαβαν κυβερνητικές ευθύνες στο πλαίσιο μνημονιακών δεσμεύσεων, μεταλλάσσονται σε φιλελεύθερα δημοκρατικά κόμματα. Στον επόμενο κύκλο τοποθετούνται ο ΣΥΡΙΖΑ και οι ΑΝΕΛ ως λαϊκιστικά-δημοκρατικά, αντιμνημονιακά κόμματα και στον εξωτερικό κύκλο το ΚΚΕ και η Χρυσή Αυγή ως κατεξοχήν αντιδημοκρατικά. Αυτή η κατάταξη προτείνεται ώστε να εξηγεί, μεταξύ άλλων, δύο πράγματα. Πρώτον, τη δυνατότητα συμπράξεων και κυβερνητικών συνεργασιών: τα κόμματα που ανήκουν στον ίδιο κύκλο έχουν περισσότερες πιθανότητες να τα «βρουν» μεταξύ τους, από κόμματα που ταξινομούνται σε διαφορετικό κύκλο. Δεύτερον, τις μετακινήσεις, πραγματοποιηθείσες και δυνητικές, των ψηφοφόρων μεταξύ των κομμάτων από εκλογή σ’ εκλογή: οι εκλογείς που αλλάζουν προτίμηση είναι πιθανότερο να επιλέξουν κόμμα του ίδιου κύκλου, ή, το πολύ, κύκλου που εφάπτεται με αυτόν όπου ανήκει το κόμμα της πρωταρχικής επιλογής τους.

Να προστεθεί και η διφορούμενη στάση του πολιτικού προσωπικού ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, δηλαδή ότι ενώ παρουσιάζονται στα λόγια ως μεταρρυθμιστές (ό,τι κι αν σημαίνει ο όρος), ως υπουργοί και βουλευτές εξακολουθούν πολλοί τους στην πράξη να πολιτεύονται με όρους λαϊκιστικούς-πελατειακούς.

Αυτό το σχήμα παρουσιάζει ορισμένα ισχυρά σημεία, κυριότερο από τα οποία είναι η πρόβλεψη, ουσιαστικά, της συγκρότησης κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ (το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στα αγγλικά τον Ιούλιο του 2014) και η διαπίστωση ότι πέραν από τακτικούς λόγους που οδήγησαν σ’ αυτή τη σύμπραξη, υπάρχουν και ουσιώδεις συγκλίσεις. Ωστόσο, βρίσκουμε ότι έχει και δυο προβληματικά σημεία. Πρώτον, η διάκριση σε φιλελεύθερα vs λαϊκιστικών κομμάτων πάσχει με βάση την πολιτική πρακτική. Φερ’ ειπείν, πιθανόν το μόνο θετικό έργο της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ υπήρξε η ψήφιση του νόμου περί ιθαγένειας (όχι από τους ΑΝΕΛ βεβαίως) ο οποίος εγγράφεται στο φιλελεύθερο πλαίσιο του κράτους Δικαίου – νόμο που δεν υπερψήφισε η, υποτίθεται φιλελεύθερη, ΝΔ. Εξίσου, ο (δεξιός) λαϊκισμός της ΝΔ επί Σαμαρά είχε λάβει παροξυσμικά χαρακτηριστικά κατά την προηγούμενη προεκλογική περίοδο (δηλώσεις περί μεταναστευτικού, περί μη αποκαθήλωσης των θρησκευτικών εικόνων από τους δημόσιους χώρους κτλ.), ενώ κι επί Μεϊμαράκη (δηλώσεις περί ΧΑ, περί συμφώνου για ομόφυλα ζευγάρια) ο πολιτικός φιλελευθερισμός της ΝΔ κάθε άλλο παρά προφανής, πόσω μάλλον εντελής εμφανίζεται. Σ’ αυτό πρέπει να προστεθεί και η διφορούμενη στάση του πολιτικού προσωπικού ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, δηλαδή ότι ενώ παρουσιάζονται στα λόγια ως μεταρρυθμιστές (ό,τι κι αν σημαίνει ο όρος), ως υπουργοί και βουλευτές εξακολουθούν πολλοί τους στην πράξη να πολιτεύονται με όρους λαϊκιστικούς-πελατειακούς. Με άλλα λόγια, φιλελεύθερα και λαϊκιστικά στοιχεία συνυπάρχουν συχνά συγκεχυμένα ή μ’ αντιφατικό τρόπο σε πολλά κόμματα, έτσι ώστε αυτή η διάκριση να μην έχει καθαρό χαρακτήρα.

Δεύτερον, Η εξομοίωση «σταλινικού» ΚΚΕ και νεοναζιστικής ΧΑ βγάζει νόημα μόνον εφόσον αναχθούν εξίσου σ’ ολοκληρωτικά μορφώματα (τα άκρα συναντώνται, τι σταλινισμός, τι ναζισμός;), κάτι που ωστόσο είναι επιπόλαιο. Κι αυτό διότι το ΚΚΕ, παρότι όντως εμφανίζει σταλινικά γνωρίσματα κι επιδιώκει τη ριζική ανατροπή της αστικής δημοκρατίας, δεν εξαντλείται σ’ αυτά. Είναι ταυτόχρονα στην πράξη ρεφορμιστικό και κυρίως σέβεται τους κοινοβουλευτικούς κανόνες και τη δημοκρατική νομιμότητα. Αντιθέτως, η ΧΑ είναι εξτρεμιστικό κόμμα το οποίο χρησιμοποιεί συστηματικά βίαιες κι εγκληματικές μεθόδους. Κι από άποψη πολιτικής ιστορίας, η νομιμοποίηση του ΚΚΕ υπήρξε όρος εδραίωσης της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, ενώ η κοινοβουλευτική εκπροσώπηση της ΧΑ συνιστά, αντιστρόφως, σύμπτωμα κλονισμού κι απονομιμοποίησής της.

Θέλουμε, τέλος, να διατυπώσουμε μια αντίρρηση για τον τρόπο που υιοθετείται στο βιβλίο το φιλελεύθερο δημοκρατικό πρότυπο κι απαξιώνεται συλλήβδην το λαϊκιστικό. Μολονότι γνώμη μας είναι ότι η διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ υπήρξε άθλια (και μάλιστα όχι μόνον ως προς τ’ αποτελέσματά της), παρ’ όλ’ αυτά δεν θα πρέπει να παραγνωρίσουμε ότι στο λαϊκισμό του ΣΥΡΙΖΑ εντοπίζεται ένα δίκαιο κι επιτακτικό αίτημα το οποίο μπορεί να συμπυκνωθεί στην υπεράσπιση του λαού, με τη διπλή σημασία του όρου. Δηλαδή, το γεγονός ότι με τις πολιτικές λιτότητας πλήττονται δυσανάλογα τα ασθενέστερα στρώματα (και μάλιστα κατεξοχήν όσοι και με το προηγούμενο σύστημα βρίσκονταν στο περιθώριο) και το γεγονός ότι υφίσταται σημαντικό πρόβλημα στη λειτουργία της δημοκρατίας (του δήμου), κάτι που έχει προσλάβει πρωτόγνωρες διαστάσεις στο πλαίσιο των Μνημονίων.

Θα πρέπει κανείς εν προκειμένω ν’ αναλογιστεί τα εξής: Πρώτον, υφίσταται ένα εσωτερικό σχίσμα στον ίδιο το σύγχρονο φιλελευθερισμό με την έννοια ότι η ιδεολογική κατίσχυση του νεοφιλελευθερισμού πριμοδοτεί τον οικονομικό σε βάρος του πολιτικού φιλελευθερισμού, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του πεδίου της συλλογικής ρύθμισης με πολιτικά μέσα, υπέρ της εξάπλωσης της αγοράς σχεδόν παντού. Με άλλα λόγια, οτιδήποτε σημαντικό αφήνεται στην απορρυθμισμένη οικονομία, κάτι που σημαίνει περιστολή των δυνατοτήτων έμπρακτης έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας. Επομένως, σ’ αυτή την προοπτική ο φιλελευθερισμός αντίκειται στη δημοκρατία (υπονομεύοντας ακόμη και την έννοια του δημόσιου αγαθού), αντί να τη συμπληρώνει και να την υποστηρίζει. Αυτό φαίνεται κι από έναν δημόσιο λόγο ο οποίος απαξιώνει στο όνομα της καταγγελίας του λαϊκισμού οποιοδήποτε λαϊκό αίτημα και περιφρονεί συλλήβδην όσους «αντιστέκονται στις μεταρρυθμίσεις» ως αδαείς κι ανορθολογικούς.

Το ευρωπαϊκό όραμα έχει ξεθωριάσει και οι εθνικοί ανταγωνισμοί παράγουν συγκρούσεις κι άνιση κατανομή ισχύος, το δημοκρατικό έλλειμμα όχι μόνο μένει αναπάντητο, αλλά βαθαίνει.

Δεύτερον, η ΕΟΚ/ΕΕ υπήρξε εξ αρχής ένα σχέδιο των πολιτικών ηγεσιών, των ελίτ και της τεχνοκρατικής διαχείρισης. Ωστόσο, μέχρι ένα σημείο στην εξέλιξή της λάμβανε αναδρομική πολιτική νομιμοποίηση από τους ευρωπαϊκούς λαούς διότι πετύχαινε τους στόχους της ειρήνευσης και της ευημερίας. Εδώ όμως κι αρκετά χρόνια, που το ευρωπαϊκό όραμα έχει ξεθωριάσει και οι εθνικοί ανταγωνισμοί παράγουν συγκρούσεις κι άνιση κατανομή ισχύος το δημοκρατικό έλλειμμα όχι μόνο μένει αναπάντητο, αλλά βαθαίνει.

Επομένως, η μονοδιάστατη απόρριψη του λαϊκισμού από μια εντέλει νεοφιλελεύθερη σκοπιά έχει τη δική της προκατάληψη και τα δικά της σκοτεινά σημεία. Μια τρίτη, περισσότερο διαφοροποιημένη ματιά η οποία παρακολουθεί κριτικά αυτή την αντιπαράθεση και την υπερβαίνει δημιουργικά μπορεί ν’ αποδειχθεί πιο δόκιμη και πιο παραγωγική. Παρ’ όλ’ αυτά, το βιβλίο του Παππά έχει σημεία αιχμής τα οποία συμβάλλουν στη σύγχρονη συζήτηση.

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
Τάκης Σ. Παππάς
Μτφρ. Πάρις Ασλανίδης
Εκδόσεις Ίκαρος 2015
Σελ. 284, τιμή € 14,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ Σ. ΠΑΠΠΑ