«Από μικρό παιδί ο Πάντυ πίστευε ότι θα γίνει συγγραφέας»

Η Άρτεμις Κούπερ, μια γυναίκα εκφραστική και ζωηρή παρά την ηλικία της, μας μιλά για τα παιδικά χρόνια του Πάντυ (μόνο έτσι τον αποκαλεί), το φευγιό του από την Αγγλία, την περιήγηση του στα Βαλκάνια, την Κρήτη, ενώ δεν παραλείπει να σημειώσει το πού σταματά η φιλική σχέση και ξεκινά ο επαγγελματισμός. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ υπήρξε ένας μάστορας της πρόζας. Ένας βιβλιοφάγος. Ένας δεινός ρήτορας. Ένας ποιητής της δικής του ουτοπίας. Φίλος με τους Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Γιώργο Σεφέρη και Λόρενς Ντάρελ. Απερίσκεπτος στην αναμέτρηση με το θάνατο. Συντηρητικός στο φρόνημα, με... αναρχικές τάσεις. 

Ποιο ήταν το κίνητρο για να πλησιάσετε ουσιαστικά το έργο του Πάτρικ Λη Φέρμορ, πέρα από τη μακροχρόνια φιλία σας;

Ήμουν τρομοκρατημένη. Αναρωτιώμουν πως μπορούσα να ξεκλειδώσω έναν άντρα τέτοιου βεληνεκούς. Μια εκθαμβωτική προσωπικότητα. Ένος άντρα που ξέρει τόσα πράγματα, που έχει διαβάσει τόσο πολύ. Νόμιζα ότι με ξεπερνούσε η κατάσταση.

Για να πω την αλήθεια αρχικά δεν είχα κανένα κίνητρο. Είχα τρομοκρατηθεί στην ιδέα. Αυτό που συνέβη ήταν ότι ο άντρας μου Άντονι Μπίβορ (ένας από τους επιφανέστερους ιστορικούς της Μ. Βρετανίας σήμερα) έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο: Η αντίσταση στη Κρήτη και ο Πάντυ τον βοήθησε πάρα πολύ με στοιχεία που δεν είχαν δει το φως της δημοσιότητας. Αργότερα, ο Άντονι επικοινώνησε με τον Πάντυ, εκφράζοντας την επιθυμία να γράψει τη βιογραφία του. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ δεν ανταποκρίθηκε. Υπήρξε νεκρική σιγή από τη μεριά του για μεγάλο διάστημα. Προφανώς δεν ήταν έτοιμος για κάτι τέτοιο. Αργότερα, ένιωσε περισσότερο σίγουρος με την ιδέα της βιογραφίας, αλλά δεν το ομολογούσε ανοιχτά. Τότε πήραν πρωτοβουλία η γυναίκα του Τζόαν και ο εκδότης του, με το επιχείρημα ότι αργά ή γρήγορα θα βγει μια κάποια βιογραφία στο όνομα του που μπορεί να γράφει ό,τι θέλει. Μετά θα τρέχει και δεν θα φτάνει, του έλεγαν εμφατικά. Γιατί λοιπόν να μην τα προλάβει όλα αυτά μ' έναν άνθρωπο που ξέρει καλά και προσφέρεται. Παλεύοντας μ' αυτή την ιδέα, επικοινώνησε με τον Άντονι ύστερα από καιρό για να συνεργαστούν. Όμως ο σύζυγος μου είχε εμπλακεί ενεργά με το επόμενο βιβλίο του και έτσι πρότεινε εμένα. Ο Πάντυ χάρηκε πολύ με την εξέλιξη αυτή, διότι ένιωθε πιο άνετα με τις γυναίκες. Εγώ το εξέλαβα ως πρόκληση, αλλά ήμουν τρομοκρατημένη. Αναρωτιώμουν πώς μπορούσα να ξεκλειδώσω έναν άντρα τέτοιου βεληνεκούς. Μια εκθαμβωτική προσωπικότητα. Ένος άντρα που ξέρει τόσα πράγματα, που έχει διαβάσει τόσο πολύ. Νόμιζα ότι με ξεπερνούσε η κατάσταση. Ξεκίνησα δειλά με κάποιες συνεντεύξεις, που δεν πήγαιναν καθόλου καλά. Ο Πάντυ ήταν κουμπωμένος και οι απαντήσεις του ήταν κοινότοπες. Άρχισα να ανησυχώ, διότι μου έλεγε πράγματα που μπορούσα να βρω άνετα και από άλλες πηγές. Να σημειώσω ότι οι συνεντεύξεις γίνονταν στη Κρήτη όπου περνούσα τουλάχιστον ένα δεκαπενθήμερο κάθε χρόνο. Μια φορά λοιπόν κατεβαίνω κάτω και τον βρίσκω σε έξαλλη κατάσταση. Φώναζε ότι δεν μπορεί να σκεφτεί, ούτε να γράψει. Ήταν σε απόγνωση. Το μικρό δωμάτιο στο οποίο έγραφε, σ' ένα αίθριο έξω από το κυρίως σπίτι, είχε τα χάλια του από ακαταστασία. Τότε προσφέρθηκα να τον βοηθήσω, συγυρίζοντάς το. Οργανώνοντας τα σκορπισμένα χαρτιά, άρθρα, βιβλία κ.ά. Στη φασίνα πάνω, έβλεπα ένα πρόσωπο διάσημο από κάποιο απόκομμα και του έλεγα για παράδειγμα να μου πει μια ιστορία για τη γνωριμία τους. Έτσι λοιπόν, με την καθαριότητα και τις αποσπασματικές αφηγήσεις του παρελθόντος, άρχισε να μου μιλά «οργανικά». Αίφνης μου έλεγε πράγματα σε άλλο επίπεδο. Έφευγε από το στάδιο της αποστασιοποίησης και ανοιγόταν. Έτσι λοιπόν η διαδικασία πήρε την εξής μορφή: Καθάρισμα, σημειώσεις το πρωϊ και στο μεσημεριανό διευκρινήσεις. Να σας πω ότι στο τέλος έφτιαξα ένα χάρτη, σημειώνοντας πού ακριβώς βρίσκονται τα πράγματά του και την επόμενη φορά που γύριζα πίσω, έβρισκα και πάλι το ίδιο χάος.

Ποιες ήταν οι διαφορές μεταξύ της πολύπλευρης περσόνας που έβγαινε προς τα έξω και του πραγματικού, αν υπάρχει, Πάτρικ Λη Φέρμορ;

Όπως πολλά ανθρώπινα πλάσματα, ήταν γεμάτος αντιθέσεις. Με μια πρώτη ματιά, έδειχνε απόμακρος. Όταν αρχίσαμε να μιλάμε ουσιαστικά, ήταν ένα κομφούζιο. Έκρυβε τον αληθινό Πάντυ μέσα σε έναν ανεμοστρόβιλο ποιητικών αποφθευγμάτων, ανεκδότων, μαχών, ερώτων, λογοτεχνικών παραπομών, ιστορικών γεγονότων κ.λπ. Ένα εκτυφλωτικό αφηγηματικό μεθύσι, χωρίς αρχή, μέση και τέλος. Οπότε ναι, κατά κάποιο τρόπο κρυβόταν πίσω από όλο αυτό. Όμως δεν έπλητες μαζί του. Είχε αυτή τη ποιότητα του σταρ. Όταν έμπαινε στο δωμάτιο όλοι γυρνούσαν να τον κοιτάξουν. Όπως επίσης και μια σπάνια γενναιοδωρία, που τη μετέδειδε στους γύρω του.

Πώς όριζε τον εαυτό του, σε σχέση με τις ποικοίλες δραστηριότητές του;

Οπωσδήποτε ως συγγραφέα. Από μικρό παιδί πίστευε ότι θα γίνει συγγραφέας. Παράλληλα έβλεπε τον εαυτό του σαν στρατιώτη του παλιού καιρού. Πάντα με τη κατάλληλη συμπεριφορά, το αυστηρό παράστημα, το ωραίο ντύσιμο (ιδιαίτερα στο Λονδίνο). Ο Πάντυ είχε έναν εκφραστικό κώδικα που προσαρμοζόταν στις συνθήκες τις οποίες ζούσε και δεν τον παραβίαζε ποτέ. Λάτρης της μποέμικης ζωής και την ίδια στιγμή συντηρητικός. Όχι τόσο με την πολιτική διάσταση του όρου, όσο με την ηθική. Ενώ η γυναίκα του η Τζόαν τοποθετούταν στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς.

Πώς τον έβλεπαν οι διανοούμενοι της Αγγλίας;

Ο Μπρους Τσάτγουϊν προσπαθούσε να προβάλλει ένα νόημα, σε κάθε λέξη. Να φτάσει στο θεμιτό αποτέλεσμα με τη μεγαλύτερη οικονομία. Ο Πάντυ από την άλλη μεριά ενδιαφέρονταν να μεταφέρει στον αναγνώστη την ατμόσφαιρα. Τον πυρετό της έξαψης.

Στη Βρετανία τον θεωρούσαν suis generis. Ο Πάντυ ήταν αυτοδίδακτος. Δεν φοίτησε ποτέ σε πανεπιστήμιο και τα διαβάσματά του υπήρξαν αποτέλεσμα δικής του έφεσης στην έρευνα της λογοτεχνίας. Παρά τη γενναιοδωρία του, τον αγαπούσαν ή τον μισούσαν με το ίδιο πάθος. Διότι αν δεν ήσουν πρόθυμος να «παρασυρθείς» από την μαγευτική του προσωπικότητα, αν ήσουν δηλαδή περισσότερο σκεπτικιστής απέναντί του, τότε ήταν πολύ πιθανό να μην θέλεις να συναναστραφείς μαζί του. Κατά τη προσωπική μου γνώμη, ο Πάντυ δεν ανήκε στο mainstream της ταξιδιωτικής πεζογραφίας όπως εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Για παράδειγμα, ο Μπρους Τσάτγουϊν προσπαθούσε να προβάλλει ένα νόημα, σε κάθε λέξη. Να φτάσει στο θεμιτό αποτέλεσμα με τη μεγαλύτερη οικονομία. Ο Πάντυ από την άλλη μεριά ενδιαφερόταν να μεταφέρει στον αναγνώστη την ατμόσφαιρα. Τον πυρετό της έξαψης. Ο πρώτος εκπροσωπεί την ρεαλιστική σχολή της περιήγησης η οποία επικρατεί και σήμερα, ενώ ο δεύτερος τη ρομαντική πλευρά της εμπειρίας, που σε καμιά περίπτωση δεν συνιστά σχολή. Στη Βρετανία ο Πάτρικ Λη Φέρμορ έχει ακόμα τη φήμη ενός στυλίστα της πρόζας.

Κατά τη γνώμη σας, ποια ήταν τα αίτια για ένα παιδί 18 χρόνων να αφήσει τη πατρίδα του και να περπατήσει την Ευρώπη;

Ένιωθε αποτυχημένος. Απολύτως απογοητευμένος από τους γονείς του, ενώ μισούσε και το σχολείο. Οι διευθυντές δεν ήξεραν τι να τον κάνουν και τον αντιμετώπιζαν με απανωτές αποβολές. Το μόνο που ήθελε να κάνει ήταν να γράφει. Ο πατέρας του, καθηγητής Γεωλογίας, εξαιρετικά σεβαστός στο χώρο του, «έφτυσε αίμα» για να χτίσει την ακαδημαϊκή του καριέρα ερχόμενος από το πουθενά. Ως άτεγκτος επιστήμονας, πραγματικά δεν μπορούσε να καταλάβει τις παράλογες απαιτήσεις του παιδιού του. Και η μητέρα του ήταν λίγο ρομαντική, «φευγάτη» όπως θα λέγαμε σήμερα, υποταγμένη στις επιθυμίες του συζύγου της. Οι γονείς του παρόλα αυτά χώρισαν και ο πατέρας του έφυγε για την Ινδία. Βλέπονταν ελάχιστα. Η απόσταση μεταφράστηκει σε απόρριψη και ο μικρός Πάντυ είχε σοβαρά προβλήματα. Δεν ήξερε τι να κάνει στη ζωή του. Το συγγενικό του περιβάλλον τον πίεζε αφόρητα, αλλά ο νεαρός Λη Φέρμορ γνώριζε κατά βάθος ότι ανήκε αλλού. Είχε ένα ελάχιστο εισόδημα και καταλάβαινε ότι δεν μπορούσε να κάνει και πολλά πράγματα στην Αγγλία. Η μόνη πιθανή διέξοδος για τον ευφάνταστο νεαρό ήταν ο στρατός. Εκείνη την εποχή οι συγγενείς πίστευαν ότι ήταν μια καλή λύση. Ο Πάντυ εξάλλου φαινόταν από τότε ατρόμητος και διέθετε αρχηγικά προσόντα. Όμως ο στρατός ήταν ένα ακόμη ίδρυμα. Όπως το σχολείο. Γνώριζε ότι αποκλείεται να μην καταπατείσει τους κανόνες όπως του άρεσε να κάνει. Είχε ήδη και μερικά χρέη στη πλάτη του. Η ιδέα της φυγής γιγαντώθηκε μέσα του και τον συνεπήρε. Δεν ήξερε όμως πού να πάει. Όταν άφησε πίσω του τα παράλια της Μάγχης, ένα τεράστιο βάρος έφυγε από τους ώμους του, όπως περιγράφει ο ίδιος. Ο αποτυχημένος Πάντυ έπρεπε τώρα να βρει μια νέα ταυτότητα, να γίνει ένας άλλος.

Γιατί διαλέγει την Ελλάδα ως τη χώρα που θα φιλοξενήσει τον, κατά τη γνώμη του, αναγεννημένο Πάτρικ Λη Φέρμορ. Υπάρχουν συγγένειες με τον Λόρδο Βύρωνα;

Ναι, το αναφέρω και στο βιβλίο. Μια από τις πρώτες ομοιότητες είναι πως ο Πάντυ αισθάνεται απείρως πιο ευτυχισμένος έξω από την Αγγλία. Η Ελλάδα τον ενδιέφερε πολύ, όπως και τα Βαλκάνια. Τον έλκυε ο κόσμος της Ορθοδοξίας. Στη Βουλγαρία γνώρισε τον καθηγητή Βυζαντινής ιστορίας Δρ. Γουίντεμορ, ο οποίος τον μύησε κατά κάποιο τρόπο στην αρχαία ελληνική γραμματεία, με βιβλιογραφία κ.λπ. Για τον Πάντυ, και εδώ υπάρχει άλλη μια ομοιότητα με τον Βύρωνα, έβλεπε στην αρχαία Ελλάδα τον ομφάλιο λώρο με τους μεγάλους Ευρωπαίους κλασικούς συγγραφείς, τους οποίους καταβρόχθιζε στα εφηβικά του αναγνώσματα. Όταν πατάει το πόδι του στην Ελλάδα γυρίζει στα μοναστήρια της Μακεδονίας για να μάθει τη γλώσσα. Οι μοναχοί φέρονται με καλοσύνη σ' αυτόν τον περίεργο Βρετανό που θέλει να μάθει τη Δημοτική. Μελετά με πείσμα. Επίσης, στα μοναστήρια δεν υπάρχουν γυναίκες και ποτό, οι καλόγεροι προσεύχονται μερόνυχτα και αφήνουν τον Πάντυ στην ησυχία του να γράψει και να σκεφτεί. Ο Πάντυ γοητεύεται από το σταυροδρόμι των πολιτισμών και θέλει να μάθε περισσότερα. Κάνει τη διαδρομή Μετέωρα-Αθήνα-Βουκουρέστι. Μένει στη Ρουμανία για τέσσερα χρόνια ώσπου ξεσπά ο Β'Π'Π. Μέχρι τότε ο Πάντυ μιλά σχεδόν όλες τις κύριες γλώσσες των Βαλκανίων. Ξανάρχεται στην Ελλάδα και τη Κρήτη, όπου γίνεται σύνδεσμος της Αντίστασης. Εκεί αισθάνεται σαν το σπίτι του. Είναι γεμάτος ζωντάνια και τριγυρνά μ' ένα σημειωματάριο γράφοντας τις καθημερινές εντυπώσεις του. Ο πόλεμος λοιπόν τον φέρνει οριστικά κοντά στην μεγάλη του αγάπη. Η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε δεν θα πραγματοποιούνταν δίχως τις γνωριμίες του Πάντυ. Στη Κρήτη, όπως μου έλεγε, αισθάνθηκε στο πετσί του την έννοια της ρωμιοσύνης. Όπως την «διδάχτηκε» από τον ζωγράφο Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα (τη μεγαλύτερή του επιρροή) και από τα κείμενα του Γιώργου Σεφέρη. Εκείνη την παράδοση που βγαίνει από το δημοτικό τραγούδι και ενώνεται, σε διάσπαρτα σημεία, με τον μοντέρνο κόσμο. Από τους σχιστόλιθους του νησιού και τα ματωμένα του γόνατα, καθώς περπατούσε χιλιόμετρα, ο Πάντυ ή Μιχάλης ή Πάτρικ Λη Φέρμορ εισήλθε τελετουργικά σχεδόν στην σκληρή, σαγηνευτική και γεμάτη ολέθριες αντιθέσεις ελληνική κουλτούρα.

Για μια βιογράφο και κοντινή φίλη του Πάτρικ Λη Φέρμορ, όπως εσείς, πού σταματά η φιλία και πού αρχίζει η καθαρή συγγραφή;

Στη Κρήτη αισθάνθηκε στο πετσί του την έννοια της ρωμιοσύνης. Όπως την «διδάχτηκε» από τον ζωγράφο Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα και από τα κείμενα του Γιώργου Σεφέρη.

Είχα μερικά πλεονεκτήματα. Ο Πάντυ ήθελε να το κάνω εγώ, ήθελε να με βοηθήσει με όλες του τις δυνάμεις και με όρκισε να μην δημοσιοποιήσω απολύτως τίποτε πριν από το θάνατο του της γυναίκας του. Είχα πρόσβαση σε όλα του τα αρχεία και είχα το ελεύθερο να γράψω τη βιογραφία με το τρόπο που μου αρέσει. Πολλοί λένε, όπως εσείς, ότι ήμουν πολύ κοντά του κι αυτό είναι αλήθεια. Υπό αυτή τη προϋπόθεση μπορούσα να είμαι αντικειμενική; Ίσως όχι. Είναι ένα τίμημα που πληρώνω. Ίσως να υπάρξουν και άλλες βιογραφίες οι οποίες να είναι περισσότερο αντικειμενικές από τη δική μου. Κέρδισα όμως την εμπιστοσύνη του. Κυρίως για να καταφέρω να μου εκμυστηρευτεί πράγματα ανείπωτα. Επειδή εγώ γράφω βιογραφίες με τον κλασικό τρόπο, θέλω να πιστεύω, οπωσδήποτε η αντικειμενικότητα είναι ο βασικός άξονας. Αλλά δεν θα πραλείψω να εισέλθω στο μυαλό και τη καρδιά του ανθρώπου που έχω δίπλα μου. Έστω και με τη φαντασία μου. Από την άλλη μεριά, βλέπετε, όταν περιχαρακώνεις τη ζωή ενός ανθρώπου σαν τον Πάντυ σε κάμποσες σελίδες, αυτό από μόνο του είναι μια «κατασκευή». Δεν είναι δυνατόν να χωρέσουν όλες οι πτυχές της ζωής σε ένα βιβλίο. Η σύμπτυξη λοιπόν είναι από τη φύση της κάτι το τεχνητό. Από τη μεριά μου όταν στοιχειοθετώ κάτι οφείλω να είμαι ανοιχτή στο να καταλάβω γιατί ο ήρωάς μου έπραξε έτσι. Ακόμη και αν διαφωνώ μέσα μου. Με αυτό το βιβλίο, δεν ήθελα να παραδώσω στο κοινό τη δική μου άποψη για τον Πάντυ. Ήθελα να του δώσω μια ιδέα για το ποιος πραγματικά ήταν. 

ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ

Πάτρικ Λη Φέρμορ
Μια περιπέτεια
Άρτεμις Κούπερ
Μτφρ: Ηλίας Μαγκλίνης
Μεταίχμιο 2013
Σελ. 640, τιμή € 20,99