«Πρέπει να αντισταθούμε στην πολιτισμική εξομοίωση»

Ο λόγος του είναι καταιγιστικός, χειμαρρώδης, καταγγελτικός. Η συνέντευξη που μας παραχώρησε, έγινε ενόψει της άφιξής του στην Αθήνα στις 5 Ιανουαρίου για να παρακολουθήσει το έργο του Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα, που παίζεται αυτόν τον καιρό στο θέατρο Προσκήνιο, σε σκηνοθεσία Νίκου Γκεσούλη.

Ποιο είδος συγγραφής προτιμάτε;

Πάνω απ' όλα είμαι συγγραφέας, έπειτα δραματουργός. Καταπιάστηκα με όλα τα λογοτεχνικά είδη: ποίηση, διήγημα, μυθιστόρημα, θέατρο. Μου αρέσει να περνάω από το ένα είδος στο άλλο. Υπάρχει μία θεατρική διάσταση στα ποιήματά μου και μία ποιητική στα θεατρικά μου έργα. Μερικές φορές οι ήρωές μου περιδιαβαίνουν από το ένα έργο στο άλλο, από τα μυθιστορήματα στα ποιήματα και στα θεατρικά μου έργα.

Σε ποια γλώσσα εκφράζεστε καλύτερα;

Τα θεατρικά έργα -καθώς ζω στη Γαλλία- τα γράφω πρώτα στα γαλλικά και έπειτα στα ρουμανικά. Εξακολουθώ να γράφω στα ρουμανικά, ποιήματα και μυθιστορήματα. Δεν εγκατέλειψα ποτέ τη μητρική μου γλώσσα. Τα ρουμανικά μού έδωσαν τις ρίζες, τα γαλλικά μού έδωσαν τα φτερά.

Κεντρικός σας ήρωας;

Όλα όσα γράφω έχουν έναν μόνο κεντρικό ήρωα: τον Άνθρωπο και τις αντιφάσεις του, που είναι βαθιές, εσωτερικές, αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης, ή αλλιώς, ιστορικές. Ο Άνθρωπος είναι ο ήρωας όλων των θεατρικών μου έργων, όλων των μυθιστορημάτων μου. Περισσότερο με τη λογοτεχνία μπορούμε να γνωρίσουμε καλύτερα τον άνθρωπο, παρά μέσω της φιλοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών.

Πάθος ή περιπέτεια με τις λέξεις;

Είμαι στοιχειωμένος από τις λέξεις, από τη δύναμή τους, από «τον χορό με τις λέξεις», αλλά και από τις ιδέες, που δεν με αφήνουν ήσυχο. Πολύ νωρίς ανακάλυψα τη δύναμη των λέξεων, χάρη στην ποίηση. Έτσι, μου αποκαλύφθηκε το «χρέος» μου πάνω στη γη. Το να είσαι ποιητής σημαίνει ότι είσαι διαφορετικός, ζεις μια ερωτική ιστορία με τις λέξεις, με τη γλώσσα του λαού σου, θέλεις να πεις πράγματα που οι συνηθισμένοι άνθρωποι δεν τολμούν να πουν.

Αρχίσατε να γράφετε...

Άρχισα να γράφω ποιήματα στην ηλικία των έντεκα με δώδεκα ετών. Ήταν ένα είδος ανακάλυψης του κόσμου, μια αναζήτηση ιδιαίτερων συναισθημάτων. 

Άρχισα να γράφω ποιήματα στην ηλικία των έντεκα με δώδεκα ετών. Ήταν ένα είδος ανακάλυψης του κόσμου, μια αναζήτηση ιδιαίτερων συναισθημάτων. Ανακάλυψα, χάρη στην ποίηση, ότι μπορούσα να δημιουργήσω φανταστικά σύμπαντα με λέξεις, εικόνες, μεταφορές. Αργότερα, περίπου στα δεκαεννιά μου, κατάλαβα ότι είχα και ένα άλλο χρέος, πολιτικό. Το πιο σημαντικό, επείγον χρέος, περισσότερο για έναν συγγραφέα των χωρών της Aνατολικής Ευρώπης στην εποχή του κομμουνιστικού καθεστώτος ήταν να αντιταχθεί στην εξουσία, να χρησιμοποιήσει τη γραφή του ως απάντηση στον λόγο του κράτους. Μπήκα βαθιά σ' αυτό που λέμε πολιτιστική αντίσταση.

Πώς είναι να ζεις και να γράφεις σ' ένα ολοκληρωτικό καθεστώς;

Για πενήντα χρόνια, στη Σοβιετική Ένωση και στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, υπήρχε μία λογοτεχνία παράξενη, υβριδική, γεμάτης περίπλοκες μεταφορές και υπαινιγμούς. Πριν αρχίσω να εκδίδω τα έργα μου, όλα τα κείμενα υποχρεωτικά λογοκρίνονταν. Οι συγγραφείς έπρεπε να είναι πιο οξυδερκείς από τους λογοκριτές. Προσπαθούσαν να κάνουν κοινωνική κριτική μέσω του υπαινιγμού, της μεταφοράς, της αλληγορίας, της ειρωνείας, του χιούμορ. Η κριτική σκέψη δεν μπορούσε να αναπτυχθεί ελεύθερα. Κατά συνέπεια, η λογοτεχνία εκτελούσε χρέη δημοσιογραφίας, έρευνας, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας γενικότερα, ψυχανάλυσης, ιστορίας, φιλοσοφίας.

Με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό πώς τα πήγατε;

Αρνήθηκα ενστικτωδώς τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό που πρόσταζε η κοινωνία. Μου άρεσαν οι σουρεαλιστές, οι εξπρεσιονιστές, οι ντανταϊστές, το νέο γαλλικό μυθιστόρημα, ο μαγικός ρεαλισμός του νοτιο-αμερικάνικου μυθιστορήματος, η φανταστική και ονειρική λογοτεχνία, ακόμα και το ρεαλιστικό αγγλοσαξονικό θέατρο. Το μεγάλο παράδοξο εκείνης της εποχής ήταν να μπορεί κανείς να διαβάσει στα ρουμανικά όλη τη μεγάλη, παγκόσμια λογοτεχνία, αλλά όταν έγραφα εγώ ο ίδιος κείμενα που ασχολούνταν με το παράλογο και την χειραγώγηση του ατόμου από την εξουσία, η λογοκρισία τα απέρριπτε συστηματικά.

Συγγραφή και σε άλλη γλώσσα;

Ξεκίνησα να χρησιμοποιώ τα γαλλικά με το που ήρθα στη Γαλλία το 1987. Χρειάστηκα περίπου τρία χρόνια επίμονης δουλειάς, προτού γράψω τα πρώτα μου έργα απευθείας στα γαλλικά. Όταν είσαι τριάντα ενός ετών και αποφασίζεις να βουτήξεις σε μια ξένη γλώσσα, έχεις αρκετό χρόνο να εξερευνήσεις την επιφάνεια, αλλά όχι τα βάθη της.

Τα Βαλκάνια υπάρχουν έντονα στο έργο σας...

Έγραψα τρία έργα, μία τριλογία, για τα Βαλκάνια. Τα «Το σώμα της γυναίκας ως πεδίο μάχης στη Βοσνία», «Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα» και «Οξιντάτ Εξπρές». Ο γεωγραφικός χώρος τους είναι τα Βαλκάνια και ο ιστορικός χρόνος ο μετα-κομμουνισμός σημαδεμένος από την έλευση του άγριου καπιταλισμού και της παγκοσμιοποίησης. Αλλά την ίδια στιγμή μιλάω για κάτι που αγγίζει όλο τον πλανήτη: την εθνικιστική τρέλα, τη μισαλλοδοξία, την προσφυγή στο βιασμό ως στρατιωτική τακτική για να καταστρέψεις ηθικά τον αντίπαλο με την εξόντωση των γυναικών τους. Προσπαθώ να θέσω κάποια ερωτήματα που δυστυχώς, είναι ακόμα επίκαιρα: ποιος μηχανισμός μετατρέπει τους ανθρώπους σε άγρια ζώα; Πώς υπάρχει στις μέρες μας η βαρβαρότητα ακόμα και στην καρδιά της Ευρώπης που θεωρείται «πολιτισμένη»;

Τι θέλατε να πολεμήσετε μέσω αυτών των έργων;

Τη λήθη. Να πω «προσοχή! Μην ξεχνάτε το πρόσφατο δράμα της Ευρώπης. Μην καταποντιστείτε τόσο γρήγορα από τη μηχανή της παγκοσμιοποίησης που αλέθει τη μνήμη».

Τα θεατρικά έργα σας έχουν αρκετή βία...

Από την αρχαιότητα το θέατρο αναφέρεται στη βία, χωρίς να είναι αντίδοτο. Ξυπνάει τις συνειδήσεις, καταγγέλλει, προκαλεί συζητήσεις. Τα έργα μου που θίγουν τον πόλεμο τείνουν δυστυχώς να είναι επίκαιρα, όσο ο πόλεμος στοιχειώνει αυτόν τον πλανήτη. Πιστεύω ότι οι γυναίκες παίζουν τεράστιο ρόλο προκειμένου η ανθρωπότητα να βγει από αυτό το μεταφυσικό τούνελ που είναι ο πολιτισμός της βίας. Η γυναίκα μόνο από το γεγονός ότι γεννάει τη ζωή, δεν είναι ικανή να σκοτώσει με την ευκολία ενός άνδρα.

Η διαφορά του θεατρικού κειμένου από τα άλλα λογοτεχνικά είδη;

Ένα μυθιστόρημα, ένα δοκίμιο, ένα ποίημα, είναι μοναχικά αναγνώσματα. Μονάχα το θέατρο βγάζει τους ανθρώπους απ' τα σπίτια τους, από τις μοναξιές τους, για να τους οδηγήσει σε μία συλλογική συναισθηματική περιπέτεια. Η δύναμη του θεάτρου έγκειται σ' αυτήν την κοινωνική διάσταση: να μοιραστεί μία στιγμή αλήθειας και μία στιγμή συναισθήματος.

Γιατί επιλέξατε τη Γαλλία;

Όταν εγκατέλειψα τη Ρουμανία, αναζητούσα την ελευθερία. Η Γαλλία ήταν η χώρα υποδοχής που μου έδωσε μια τεράστια ευκαιρία: πήρα μια υποτροφία για να συνεχίσω τις σπουδές μου, κι έπειτα, πολύ γρήγορα ανακάλυψα ένα μοναδικό στον κόσμο σύστημα συνδρομής για τη θεατρική γραφή και δημιουργία. Για μένα, ήταν ο παράδεισος. Η Γαλλία ήταν ένα είδος πνευματικής πατρίδας.

Ο ρόλος του θεάτρου;

Το θέατρο μπορεί να γίνει ένα λαϊκό μέσο εκπαίδευσης. Είναι τόπος καλλιτεχνικής και κοινωνικής συζήτησης, αναζήτησης του εαυτού, αντιπαράθεσης ιδεών, ανθρώπινων ανταλλαγών. Με το θέατρο, μερικές φορές, σώζεις ανθρώπινες ζωές, δίνεις νόημα ζωής, βοηθάς τους νέους να είναι ανοιχτοί στην ομορφιά, στη μεγαλοψυχία, στους άλλους. Το θέατρο μπορεί να γίνει κοινωνική θεραπεία, ένας τρόπος να κατανοήσεις τον κόσμο, την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχής, τις αντιφάσεις της κοινωνίας και της προσωπικότητάς μας.

Συγγραφή και κοινωνική κριτική...

Η κριτική της κοινωνίας είναι απαραίτητη. Μία κοινωνία πρέπει να αναπτύξει ισχυρούς αντιεξουσιαστικούς κανόνες. Η φωνή της αντιπαράθεσης, η φωνή των καλλιτεχνών, πρέπει να αντηχήσει δυνατά. Ο συγγραφέας, ο ποιητής, ο θεατρικός συγγραφέας προτείνουν έναν άλλο τρόπο κριτικής του κακού, των παρεκκλίσεων, της παραφροσύνης της ανθρωπότητας. Πιστεύω ότι το θέατρο μπορεί να είναι πολιτικό και κοινωνικό, μονάχα αν δεν γίνει διδακτικό μ' έναν αφελή τρόπο. Το θέατρο είναι σχολείο ελευθερίας. Το συλλογικό συναίσθημα και η κοινή σκέψη είναι η δύναμη του θεάτρου.

Το γέλιο στη ζωή σας;

Έζησα και διαμορφώθηκα σε μια χώρα, σε ένα σύστημα, όπου το χιούμορ και το γέλιο ήταν μορφές πολιτικής ανατροπής. 

Φοβερό όπλο το γέλιο. Έζησα και διαμορφώθηκα σε μια χώρα, σε ένα σύστημα, όπου το χιούμορ και το γέλιο ήταν μορφές πολιτικής ανατροπής. Τα πολιτικά αστεία ήταν πολλά και παρείχαν ένα είδος πνευματικού οξυγόνου. Δεν είχαμε ελευθερία, είχαμε όμως το χιούμορ, κοροϊδεύαμε όλες τις προσωπικότητες της δικτατορίας, καταποντίζαμε τη βλακεία με την ειρωνεία, κάναμε κοινωνική κριτική κοροϊδεύοντας και σατιρίζοντας. Ήταν εκείνη την εποχή που έμαθα να συνδυάζω το δράμα με την κωμωδία, την απελπισία με το γέλιο, τον στοχασμό με το καυστικό πνεύμα, το γλυκό με το ξινό. Το γέλιο και το δικαίωμα στην αυθάδεια και στο χιούμορ είναι οι βάσεις μια ελεύθερης και υγιούς κοινωνίας. Με την ειρωνεία και το χιούμορ σημαδεύω την βλακεία, τη μισαλλοδοξία, την τύφλωση της πολιτικής τάξης, τη μεγαλομανία των ισχυρών, τη μικροπρέπεια της ψυχής πολλών γκουρού, τον εξτρεμισμό και την άγνοια, τη δημαγωγία και τη διαφθορά.

Πόσο έχει αλλάξει η σημερινή κοινωνία;

Στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, πολεμήσαμε με τον πολιτισμό ενάντια στην ενιαία ιδεολογία, στην προσωπολατρεία, στους δικτάτορες, στην πλύση εγκεφάλου, στη δημιουργία ενός «καινούργιου ανθρώπου» υποταγμένου. Σήμερα η καταναλωτική κοινωνία βρήκε πιο αποτελεσματικούς τρόπους πλύσης εγκεφάλου. Σήμερα η αποβλάκωση είναι απόρροια της προσφοράς της βιομηχανίας της διασκέδασης, της διαφήμισης, των σλόγκαν του εμπορίου, της τυραννίας της μόδας, της επίθεσης της εικόνας, των ηλεκτρονικών συσκευών. Και το αποτέλεσμα είναι χίλιες φορές πιο ύπουλο. Ο λόγος προκαλεί αναμφισβήτητα τρόμο σ' αυτή την φρικτή χαρούμενη μηχανή που μεταμορφώνει τον πολίτη σε καταναλωτή. Οι κομμουνιστές ήθελαν να δημιουργήσουν τον «καινούργιο άνθρωπο». Οι έμποροι θέλουν να δημιουργήσουν τον «καινούργιο καταναλωτή».

Ο πολιτισμός είναι...

Πρέπει να αντισταθούμε στην πολιτισμική εξομοίωση, στην κυριαρχία ενός μόνο μοντέλου, στην παγκοσμιοποίηση μιας μόνο οικονομικής σκέψης.

Η εξαίρεση, ο σεισμογράφος της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Με τον πολιτισμό τρέφουμε μέσα μας την ανθρωπιά. Με τον ίδιο τρόπο που ένα κράτος πρέπει να οργανώνει το σύστημα υγείας του, έτσι πρέπει να διευκολύνει και την αποτελεσματική πρόσβαση στον πολιτισμό ως πνευματική τροφή και προτροπή για σκέψη. Η Ευρώπη έχει μια ισχυρή πολιτισμική ταυτότητα και μια πρωτοποριακή παράδοση έρευνας, πρόκλησης. Θεωρώ ότι η διαφορά στο ύφος και στους πολιτισμούς αντιπροσωπεύει τον πλούτο της ανθρωπότητας. Πρέπει να αντισταθούμε στην πολιτισμική εξομοίωση, στην κυριαρχία ενός μόνο μοντέλου, στην παγκοσμιοποίηση μιας μόνο οικονομικής σκέψης.

Η έννοια της ελευθερίας;

Με απασχολεί πάντα η σχέση ανάμεσα στο ανθρώπινο ον και την ελευθερία. Πριν έρθω στη Γαλλία είχα ανατραφεί με μία συγκεκριμένη «εσωτερική ελευθερία». Στη Ρουμανία, όπως και μια ολόκληρη γενιά συγγραφέων, αναζήτησα την ελευθερία στη λογοτεχνία. Και η λογοτεχνία πρόσφερε έναν συγκεκριμένο χώρο ελευθερίας γιατί μέσω της ποίησης, της μεταφοράς, της αλληγορίας, του υπαινιγμού, γενικά μέσω μιας κωδικοποιημένης γραφής, μπορούσες να καταγγείλεις την απάνθρωπη πλευρά της δικτατορίας και την πλύση εγκεφάλου που επιχειρούσε.

Στα ολοκληρωτικά καθεστώτα τι μπορεί να κάνει ο συγγραφέας;

Μπορεί να αναγνωρίσει το κακό αμέσως, γιατί εκεί το κακό είναι ορατό, εύκολα το αναγνωρίζεις και το καταδικάζεις. Ο πνευματικός άνθρωπος επωφελείται απ' αυτό και μπορεί να αναγνωρίσει τον ένοχο, να καταγγείλει χωρίς δυσκολία την ανοησία της ιδεολογίας, το μηχανισμό του Κράτους και τα πρόσωπα που ενσαρκώνουν το κακό.

Ενώ στις δημοκρατικές κοινωνίες;

Είναι πιο δύσκολο να αναγνωρίσεις το κακό, όμως είναι χρέος του καλλιτέχνη να το κάνει. Αυτό απαιτεί μεγαλύτερη εξυπνάδα και περισσότερη φαντασία απ' ό,τι στις χώρες ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος. Να γιατί με θεωρούν πάντα αντιστασιακό, ακόμα και στη Γαλλία. Το χρέος μου δεν άλλαξε απ' όταν ήρθα στη Γαλλία, και ο στόχος μου είναι πάντα να μένω άγρυπνος. Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι πιο οξυδερκής για να αναγνωρίζει τους τρόπους χειραγώγησης. Πολύ συχνά σ' αυτές τις «ελεύθερες» χώρες όπου ο δικτάτορας είναι η αγορά, ανακαλύπτουμε ότι η πλύση εγκεφάλου κρύβεται πίσω από μία τεράστια οθόνη ελευθερίας.

Τι σκέφτεστε για την κατάσταση που επικρατεί στη Ρουμανία;

Όταν σκέφτομαι τη χώρα καταγωγής μου, που μου έδωσε τόσο γενναιόδωρα και τόσο βαθιά τις ρίζες μου, αναρωτιέμαι γιατί δεν μου έδωσε και φτερά, γιατί έπρεπε να την εγκαταλείψω εδώ και είκοσι επτά χρόνια για να ψάξω αλλού φτερά. Γιατί δύο με τρία εκατομμύρια Ρουμάνων είναι αναγκασμένοι να δουλεύουν στο εξωτερικό; Όταν βλέπω πόσοι νέοι με πτυχία εγκαταλείπουν τη Ρουμανία, σκέφτομαι ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι το μέλλον της χώρας μου είναι κενό περιεχομένου. Κι όμως, είναι τρελό που αυτός ο τόπος συνεχίζει να βγάζει ταλέντα. Δεν έχω αποδείξεις, όμως είμαι σίγουρος ότι αυτή η ρουμανική χώρα, ακριβώς επειδή έχει δοκιμαστεί και είναι πιο παραμορφωμένη, πιο ματωμένη, πιο καταπιεσμένη από άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης, γεννάει νέους προικισμένους, φιλόδοξους, εμπνευσμένους.

Φωτογραφία Andra Badulesco

Η κρίση στην Ευρώπη;

Την παρακολουθώ με θλίψη. Όμως ειλικρινά δεν καταλαβαίνω γιατί η Ευρώπη είναι σε κρίση, καθώς δεν υπάρχει καμιά ιστορική, πολιτισμική και οικονομική αιτία γι' αυτήν την κρίση. Η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη από το 1945, με εξαίρεση τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας. Σε περίοδο ειρήνης, συσσώρευσης πλούτου, τεχνογνωσίας, εμπειρίας, πολιτισμικής ανάπτυξης, ομορφιάς και δημοκρατικών πρακτικών, έρχεται μια τρομερή κρίση, χωρίς τέλος, που παίρνει πίσω τα κοινωνικά κεκτημένα και μας προετοιμάζει για έναν κόσμο όπου τα παιδιά μας θα ζήσουν λιγότερο καλά από εμάς. Υπάρχει κάτι παράλογο εδώ, μία αίσθηση ότι η Ευρώπη, μια ολόκληρη ήπειρος έχει πάρει λάθος κατεύθυνση. Είναι ακριβώς το μέρος του κόσμου που εφηύρε την έννοια της προόδου, την οποία αναγκάζεται τώρα να ξεχάσει.

Η Ελλάδα της κρίσης;

Η Ελλάδα είναι η χώρα που έχει θιγεί περισσότερο. Θα έλεγα ότι μια σκοτεινή δύναμη θέλει να καταστρέψει τον τρόπο ζωής των Ελλήνων και να τους επιβάλλει την «πειθαρχία της παγκοσμιοποίησης». Γνωρίζοντας καλά την Ελλάδα, σκέφτομαι ότι η διαχυτικότητα και η χαρά ζωής των Ελλήνων δεν ανταποκρίνεται στο μοντέλο της «συνεχούς ανταγωνιστικής κοινωνίας» την οποία μας επιβάλλει σιγά-σιγά η παγκοσμιοποίηση. Ο πολιτισμός της Ελλάδας συγκρούεται με το νέο υπόδειγμα της οικονομίας (συγκρατημένη ανάπτυξη, επίμονη εργασία, λιγότερες ημέρες διακοπών και λιγότερος ελεύθερος χρόνος, εμμονή για τα χρήματα κτλ). Εγώ φυσικά είμαι με το μέρος των Ελλήνων. Πρέπει να αντισταθούμε στο οικονομικό μοντέλο που μας υπόσχεται την απόλυτη ευτυχία μόνον εφόσον καταστρέφουμε διαρκώς τον πλανήτη με την υπερβολική κατανάλωση και την αδιάκοπη παραγωγή. Το υπερβολικά φιλελεύθερο μοντέλο που επιβάλλεται είναι ένας τρόπος συλλογικής αυτοκτονίας με την καταστροφή ριζών, των παραδόσεων και της ταυτότητας του πολιτισμού.