Ο λογοτέχνης Μπάμπης Κλάρας

Το μυθιστόρημα μαρτυρίας κατά την αναπαράσταση του παρελθόντος προβάλλει έντονα τη σχέση ιστορίας και ατομικής-συλλογικής μνήμης, η οποία δρα συγκινησιακά, ανασύροντας από το παρελθόν τα γεγονότα που την εκφράζουν και της ταιριάζουν.

Η όλη συγγραφική πορεία του Μπάμπη Κλάρα κορυφώνεται με τη συγγραφή της Πεζογραφικής Τριλογίας, η οποία αναφέρεται στις περιόδους από την Εθνική Αντίσταση ως και τη Μεταπολίτευση. Και τα τρία βιβλία ανάγονται σε διαφορετικά λογοτεχνικά είδη. Το παραμύθι ενός λαού που δεν είναι παραμύθι είναι συλλογή 25 διηγημάτων (1η έκδοση, Δωρικός 1983), Ο αδερφός μου ο Άρης, αντιμυθιστόρημα (1η έκδοση, Δωρικός 1983) μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μυθιστορηματική βιογραφία του Άρη Βελουχιώτη και Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αι., μυθιστορηματική βιογραφία (1η έκδοση, Δωρικός 1985), που αποτελεί αυτοβιογραφία του συγγραφέα και παράλληλα αποτυπώνει όλα τα ιστορικοκοινωνικά ζητήματα που κυριαρχούν στην Ελλάδα και που τον απασχολούν. Είναι φανερό, όμως, ότι και τα τρία βιβλία μπορούν να χαρακτηρισθούν πεζογραφήματα μαρτυρίας και αυτο/βιογραφίας, ιδιαίτερα το δεύτερο και τρίτο. Το αυτοβιογραφικό στοιχείο πιστοποιείται άμεσα όχι μόνο με την ταυτοποίηση συγγραφέα-μυθοπλαστικού ήρωα σύμφωνα με τον Philippe Lejeune (21996:24-35), συγγραφέα του Pacte autobiographique, αλλά με όλα τα στοιχεία που συνθέτουν το σκηνικό της αφηγούμενης δράσης: την ένθεση ντοκουμέντων, επιστολών, εγγράφων, φωτογραφιών, αυτόγραφων κειμένων του Άρη, άλλων αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης, του πατέρα, της μητέρας τους ή του μεγάλου αδερφού Περικλή Κλάρα κ.ά. Το κεφάλαιο «Εικόνες και γραφές» στο Ο αδερφός μου ο Άρης και το Γ΄Μέρος «Κείμενα και Πρόσωπα» του βιβλίου Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αι. ενισχύουν την αντικειμενικότητα της, οπωσδήποτε, υποκειμενικής μαρτυρίας. Στα βιβλία αυτά ο αυτοβιογραφικός λόγος συνυφασμένος με τη μαρτυρία συνδέεται άμεσα με τη μνήμη, η οποία από ατομική μετατρέπεται σε συλλογική. Το μυθιστόρημα μαρτυρίας κατά την αναπαράσταση του παρελθόντος προβάλλει έντονα τη σχέση ιστορίας και ατομικής-συλλογικής μνήμης, η οποία δρα συγκινησιακά, ανασύροντας από το παρελθόν τα γεγονότα που την εκφράζουν και της ταιριάζουν. Στη μαρτυρία η πραγματικότητα απεικονίζεται μέσα από την οπτική του αυτόπτη μάρτυρα και «στηρίζεται στη σύμβαση της φιλαλήθειας» (Αμπατζοπούλου,1998:101). Στην Τριλογία αυτή και κυρίως στο Αντιμυθιστόρημα για την Άρη Βελουχιώτη και τη μυθιστορηματική βιογραφία του Μπάμπη Κλάρα οι συλλογικές μνήμες συνιστούν το ιστορικό υλικό. Αντί της γραμμικής χρονικότητας (temporalité) που χαρακτηρίζει το κλασικό ιστορικό μυθιστόρημα έχουμε «τους πολλαπλούς βιωμένους χρόνους στα επίπεδα όπου το ατομικό ριζώνει μέσα στο κοινωνικό και στο συλλογικό» (Λε Γκοφ, 1998: 140-145). Η όλη δομή των πεζογραφημάτων βασίζεται σε προσωπικές μαρτυρίες ή μαρτυρίες άλλων που τις αποδέχεται ο Μπάμπης Κλάρας.

Ο συγγραφέας, με λυρισμό και συγκίνηση, συνήθως όμως με μικροπερίοδο, κοφτό και άμεσο λόγο,που άλλοτε πληροφορεί, άλλοτε εντείνει την τραγικότητα ή τη χαρά, μέσα από την τριτοπρόσωπη αποστασιοποιημένη από τον υποκειμενισμό αφήγηση και τη δευτεροπρόσωπη που συχνά απευθύνεται στον Άρη, στα παιδιά του και σε άλλους συνομιλητές, επιτελεί τόσο την αναφορική όσο και την αφηγηματική λειτουργία του λόγου. Στο πλαίσιο της υποκειμενικής μαρτυρίας, του προσωπικού βιώματος και των καταλυτικών αλληλοσυνδέσεών τους με τη δράση, ο Μπάμπης Κλάρας, αφηγούμενος ιστορικά γεγονότα, επαναγράφει δημιουργικά την ιστορία, καθώς η αφήγηση της ιστορίας , ως αφήγηση και εμπειρίας υποβάλλει μια νέα ανάγνωση των γεγονότων, χωρίς αυτό να σημαίνει αυθαίρετη, υποκειμενική ερμηνεία τους. Όπως σημειώνει ο Πωλ Ρικέρ «η Ιστορία και η μυθοπλασία συμβάλλουν, λόγω της κοινής αφηγηματικής δομής τους, στην περιγραφή και επαναπεριγραφή της ιστορικής συνθήκης και προϋπόθεσης» (Ricoeur,1990: 15).

Το πρώτο βιβλίο της Τριλογίας περιλαμβάνει διηγήματα που δεν είναι πλάσματα της φαντασίας. Ιστορούν ανθρώπινες περιπέτειες από τα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης.

Το πρώτο βιβλίο της Τριλογίας περιλαμβάνει διηγήματα που δεν είναι πλάσματα της φαντασίας. Ιστορούν ανθρώπινες περιπέτειες από τα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης. Ακόμη, το τρίτο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει «Σκιαγραφίες» επωνύμων και ανώνυμων μορφών, αντιπροσωπευτικές φυσιογνωμίες ανθρώπων που για διαφορετικούς λόγους ξεχώρισε ο συγγραφέας και που εκπροσωπούν κομμάτια της ζωής του: Το δάσκαλό του Ν. Κουλούρη, τον αδερφό του Περικλή, τον αγωνιστή Τάκη Φίτσιο, τον γλύπτη Λάζαρο Λαμέρα. Ιδιαίτερης γραφής κείμενο είναι το «Μικρό ιστόρημα για τη μεγάλη αντίσταση», ένα συνοπτικό ημερολόγιο ιστορικής μαρτυρίας το οποίο αποτελεί ένα κείμενο- παρακαταθήκη στα παιδιά και στα εγγόνια του και κατ' επέκταση σε όλους τους αναγνώστες του βιβλίου. Με στόχο την αποκάλυψη της αλήθειας και με λόγια που μας θυμίζουν τους στίχους του Αναγνωστάκη «Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά!»( «Στο παιδί μου», Ο Στόχος) ο Κλάρας με έμφαση στα γεγονότα που είναι αδιαμφισβήτητα αναδιηγείται την ιστορία από την 28η Οκτωβρίου του 1940 ως την επίσημη αναγνώρισή της Εθνικής Αντίστασης από την Πολιτεία στις 17 Σεπτεμβρίου του 1982. «Ναι δίκιο έχετε, αγαπημένα μου παιδιά κι εγγόνια, φτάνουν πια τα παραμύθια. Η αλήθεια της ζωής ξεπερνάει τη φαντασία του μυαλού κι αχρηστεύει τους μύθους» ( σ.97) και παρακάτω απαντώντας στην πρωτοθυγατέρα του, την Άρια, που θεωρεί τα λόγια κάπως υπερβολικά ο Κλάρας δικαιολογεί την κρίση της και προσθέτει . «Χρειάζονται χειροπιαστά στοιχεία. Τα γεγονότα μόνο πείθουν» (σ.99).

Η συνολική πορεία του Άρη [...] γίνεται ιστορικός μύθος γιατί υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και εντάσσεται σε εκείνα τα μεγάλα ιστορικά συμβάντα που χαρακτηρίζονται ως «αναγκαία»...

Με το ίδιο αίσθημα του χρέους προς τον αδερφό αλλά και ευθύνης απέναντι στην ιστορική αλήθεια και στον αναγνώστη του βιβλίου συνθέτει το Αντιμυθιστόρημα, όπως χαρακτηρίζει ο ίδιος τη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του αδερφού του Άρη, θέλοντας να τονίσει ότι όσα αναφέρονται σ΄αυτό το βιβλίο, όσο κι αν φαίνονται απίστευτα, δεν είναι μύθος. Είναι η πραγματικότητα. Όσο κι αν μοιάζουν με μύθο, είναι απολύτως αληθινά. Από την άλλη ο όρος αντιμυθιστόρημα αντιστρατεύεται τις μυθολογικές ψευδολογίες που έχουν γραφτεί γι αυτόν.

Η συνολική πορεία του Άρη «που ξεπέρασε τον εαυτό του, τη ζωή και το θάνατο», σύμφωνα με τα λόγια του Μπάμπη Κλάρα γίνεται ιστορικός μύθος γιατί υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και εντάσσεται σε εκείνα τα μεγάλα ιστορικά συμβάντα που χαρακτηρίζονται ως «αναγκαία» τόσο από τον κλασικό Διαφωτισμό όσο και από τη μαρξική ανάλυση, καθόσον περιέχουν πανανθρώπινα νοήματα και αξίες που υπερβαίνουν το ιστορικό τώρα και γίνονται οδηγοί για το μέλλον, για τις επόμενες γενιές.

Στο βιβλίο αυτό διαγράφεται η ζωή του Θανάση Κλάρα, του Άρη Βελουχιώτη από τα παιδικά του χρόνια ως την αντιστασιακή του κορύφωση. Τα γεγονότα-μαρτυρίες συνυφαίνονται με τα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα. Προβάλλεται η πολιτική σκέψη του Άρη και η κοινωνική και εθνική του δράση. Έγκυρες και αδιαμφισβήτητες αλήθειες αντιπαρατίθενται και ακυρώνουν τις αναλήθειες και ψευδολογίες που εκτοξεύθηκαν κατά καιρούς για να σπιλώσουν τον ίδιο και να πλήξουν την Εθνική Αντίσταση. Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα μοναδικό ιστορικό ντοικουμέντο για τον επιστήμονα ερευνητή της αντιστασιακής περιόδου.

Βλέπουμε το διανοούμενο, φιλόσοφο, Κλάρα να τον απασχολούν σύγχρονα θέματα από τους πυρηνικούς πολέμους ως τον κόσμο του Όργουελ του 1984 αλλά και οι αντιστικτικές θέσεις του Μπερλιγκουέρ για την τεχνολογία.

Στο τρίτο βιβλίο της Τριλογίας, Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αι. κυριαρχεί το αυτοβιογραφικό στοιχείο χωρίς να απουσιάζει το ιστορικό. Η αναδρομική αφήγηση από τη ζωή του Μπάμπη Κλάρα στην Αθήνα, από την οδό Ασκληπιού, στη Λαμία , όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, οι σπουδές του, η ένταξή του στο ΚΚΕ και η διαγραφή του, οι συζητήσεις του με τον Άρη , η ένταξη του στον αγώνα δίπλα στον αδερφό του αλλά και ο μετά θάνατον συνεχής εσωτερικός μονόλογος-διάλογος μαζί του, που κρυσταλλώνεται στο «Γράμμα στον Αδερφό» (σ. 308) συνθέτουν ένα μέρος του υλικού αυτού του βιβλίου που αποτελεί συγχρόνως ένα μέρος της ζωής και της ιστορίας της Ελλάδας. Το βιβλίο όμως αυτό δεν σταματά στην Εθνική Αντίσταση. Φθάνει στα χρόνια της μεταπολίτευσης και μέσα από την τριτοπρόσωπη πάντα αφήγηση βλέπουμε το διανοούμενο, φιλόσοφο, Κλάρα να τον απασχολούν σύγχρονα θέματα από τους πυρηνικούς πολέμους ως τον κόσμο του Όργουελ του 1984 αλλά και οι αντιστικτικές θέσεις του Μπερλιγκουέρ για την τεχνολογία. Μέσα από τη βιογραφία «του σκυφτού και σκεφτικού ανθρώπου, που τον βαραίνουν τα χρόνια του που όμως εξακολουθεί να πορεύεται φέρνοντας γυροβολιά τον ακλόνητο Λυκαβηττό.» (σ.19 και 371) περνούν όλοι οι προβληματισμοί και οι αγωνίες του για τον κόσμο του παρόντος και κυρίως του μέλλοντος. Τους προβληματισμούς του συμπυκνώνει στο επίγραμμα με το οποίο κλείνει την αφήγηση του τρίτου πεζογραφήματος:

Η απελπισία / καταλύει την ελευθερία.
Η ελπίδα / δυναμώνει τον αγώνα.
Ο Σισύφιος άνθρωπος / κερδίζει το παιχνίδι.

* Η ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Σημειώσεις

• Αμπατζοπούλου, Φ. (1998). Ο άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας. Αθήνα: Θεμέλιο.
• Lejeune Ph. (21996). Le Pacte autobiographique, Παρίσι: Seuil.
• Λε Γκοφ, Ζ. (1998). Ιστορία και Μνήμη, Αθήνα: Νεφέλη.
• Ricoeur, P. (1990). Η αφηγηματική λειτουργία (μτφρ. Βαγγ. Αθανασόπουλος), Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα.

Το παραμύθι ενός λαού που δεν είναι παραμύθι

Ο αδερφός μου ο Άρης

 

Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αι.